یادداشت های حسن انصاری

چکيده
تاریخ هر ملّتی سرشار از نقاط تاریک و مجهول است که آیندگان در پی واکاوی و پرده برداشتن از این ظلمات تاریخی بوده‌اند. نیایش و دعا در هر ملّتی به عنوان آیینی فردی و روحانی شناخته شده است. با توجه به اینکه هر نیایش و دعایی در بافت خاصّی زاییده می شود. زبان آن نیایش و دعا و بافت لحظة تولید آن، می تواند، روابط پنهان شده در پس پردة قدرت را بنمایاند. این مطالعه با تمرکز بر ویژگی ژانر دعا و وجه اجتماعی آن سعی در گفتمان‌کاوی تاریخیِ متن کتاب صحیفة سجادیّه داشته است. هدف از این مطالعه سامان دهی روشی برای مطالعة گفتمانی متون دینی به خصوص متون عرفانی و دعایی بوده است. سوالی که پیکرة این مطالعه را سامان داده است این است که گفتمان «پیامبر(ص)»، در برابر چه گفتمان‌هایی در متن صحیفه مطرح شده است. برای پاسخ به این سوال، نگارنده با تلفیق مفهوم فضا-زمان و منطق گفت و گویی باختین و الگوی سه بُعدی فرکلاف، الگویی متناسب سازی شده را برای فهم اجتماعی متن دعای صحیفه پیشنهاد کرده است. و با واکاوی کردار گفتمانی میان متن‌های پیش از صحیفه و متن صحیفه به سوال مطالعه پاسخ داده است. نتایج به دست آمده از مطالعه نشان دهندة این امر هست که با در نظر گرفتن تمایز میان خوانش زمان نقطة تولید و مصرف متن و با تمرکز بر نقطة تولید متن می توانیم به سطحی از فهم اجتماعی بر مبنای خوانش گفتمانی متن دعایی برسیم. با واکاوی کردار گفتمانی دیدیم که گفتمان پیامبر(ص)، به مثابة یکی از دال های کانونی متن صحیفه در مسیر گفتمان سازی نبوّت هاشمی به کار گرفته شده و با دال هایی چون: اصحاب، آل محمّد، مکّه، مدینه، قرآن، سنّت. مفصل بندی و بیان شده است. صلوات نیز در متن صحیفه به مثابة نقش نمای گفتمان به کار گرفته شده که نمود طبیعی‌سازی گفتمان پیامبر(ص)، است. این بیان گفتمانی در برابر گفتمان هایی چون: گفتمان عثمانی، گفتمان پیامبر‌زدایی و سنّت گریزی، گفتمان خلافت و تقابل شام در برابر حجاز در متن صحیفه استفاده شده و حاکی از نوعی نبرد گفتمانی میان نبوّت هاشمی با دیگر جریان های فکری بوده است.

کلید واژه: منطق گفت وگویی، بینامتنیّت، الگوی سه بّعدی فرکلاف، گفتمان «پیامبر(ص)»،کردار گفتمانی.

🔍 دعای عرفه: دعایی از «جعفر ابن محمد الصادق» در سده‌ی دوم هجری، نه از «حسین ابن علی» در سده‌ی یکم هجری

✨ روش‌شناسی: روش تحلیل درونی و بیرونی متون تاریخی

📌 معرفی مقاله‌ی «دفاع از اصالت ادعیه‌ی اهل بیت: مطالعه‌ی موردی دعای عرفه» نوشته‌ی حامد خانی (فرهنگ مهروش)

بخش ۱ از ۲


🔻 دعای عرفه، که تاکنون تقریباً بی‌هیچ تردیدی منسوب به حسین ابن علی و سده‌ی یکم هجری بوده است، یکی از معروفترین ادعیه‌ی شیعیان است. البته در منابع شیعی این دعا تنها دعایی نیست که برای روز عرفه ذکر شده است و تقریباً ۱۰ دعای کوتاه یا بلند دیگر برای روز عرفه می‌توان یافت. اما دعای عرفه‌ای که منسوب به حسین ابن علی است امروزه معروف‌ترینِ آن‌ها گشته است. اما جالب است اگر بدانیم این دعا نخستین بار در آثاری که در پایان سده‌ی هفتم هجری نوشته شده‌اند یافت شده است، یعنی در حدود ۶۰۰ سال پس از زمانی که ادعا می‌شود که این دعا از حسین ابن علی در مراسم حج در صحرای عرفات صادر شده است. البته، حتی در همان متونی که در اواخر سده‌ی هفتم هجری این دعا را آورده‌اند نیز إسناد این روایت نقل نشده است. به بیان دیگر، دعای عرفه در متقدّم‌ترین منابعی که آن را ذکر کرده‌اند فاقد سند است. اما چالش‌های پیرامونِ این دعا فقط به مسأله‌ی سلسله‌ی سند محدود نمی‌شود.

🔻 از گذشته، درباره‌ی بخش پایانیِ دعا —که با عبارت "إِلهِی أَنَا الْفَقِیرُ فِی غِنایَ فَکَیْفَ لا أَکُونُ فَقِیراً فِی فَقْرِی..." آغاز می‌شود و معمولاً با اصطلاح «ذیل دعای عرفه» از آن نام‌می‌برند— بحث بوده است. پرسش این است که آیا این بخش جزئی از متن اصلی دعا بوده است یا افزوده‌ای است که بعداً اضافه شده است؟ زیرا این بخش از دعا در متقدم‌ترین نسخه‌های این دعا موجود نیست اما در نسخه‌های متأخرتر ناگهان ظاهر می‌شود. بعضی از پژوهشگران این بخش از دعا را با توجه به نوع نگارش و ادبیاتی که در آن به‌کار رفته است منسوب به عارفان و صوفیان مسلمان دانسته‌اند. برای نمونه، جلال همایی در «مولوی نامه» آورده است که این بخش از دعا را عیناً و بی‌کم‌وکاست می‌توان در کتاب «الحِکَم العَطائیه» نوشته‌ی «ابن عطاءالله اسکندرانی» یافت که آن را پیش از ۶۸۶ هجری نوشته است. اما از سوی دیگر، بعضی از عالمان مسلمان که گرایش‌های فلسفی و عرفانی دارند، همچون محمدحسین طباطبایی و حسن حسن‌زاده آملی، کوشیده‌اند تا با توسّل به توجیهاتی همچون «عُلُوّ مضامین» و «فصاحت و بلاغتِ متن» صدور بخشی پایانیِ دعای عرفه را از غیر از امام سوم شیعیان (یا به تعبیر ایشان «از غیر از معصوم») ناممکن بدانند.

🔻 افزون بر این دو مسئله، این پرسش نیز مطرح شده است که چگونه دعایی با این طول، یعنی در حدود ۳۲۰۰ کلمه، در زمان صادرشدن آن در صحرای عرفات ثبت‌وضبط شده است؟! در واقع چگونه می‌توان پذیرفت که دعایی که حالتی مناجات‌گونه و شخصی داشته است آن‌چنان شفاف و دقیق شنیده شده‌ باشد که ثبت‌وضبط آن برای کسانی که علی‌الأصول برای مراسم حج و وقوف در عرفات آمده‌اند ممکن شده است؟ آن هم در جایی که حتی اگر امکاناتِ بسیار محدودِ نگارشِ در آن زمانه همچون پوست یا برگ یا لوح گلی نیز در دسترس باشند، آخرین دغدغه‌ی فرد مکتوب‌ساختنِ دعایی مطوّل است که دیگری آن را برای خویش زمزمه می‌کند. در واقع ثبت این دعا در موسم حج در صحرای عرفات در سده‌ی یکم هجری با امکاناتِ آن زمانه غیرمحتمل به نظر می‌رسد. این چالش جدی‌تر خواهد شد اگر کلیشه‌ی پرتکرار و غیرواقعیِ «اعراب حافظه‌های بسیار قوی داشته‌اند» را نپذیریم. چگونه ممکن است کسی بیش از ۳۰۰۰ کلمه را بشنود و یکجا بی‌هیچ اشتباهی حفظ کند، اما هیچ نشانی از چنین شخصِ خارق‌العاده‌ای با این حافظه‌ی اعجاب‌انگیز جز در این مورد در تاریخ نیامده باشد؟

🔻 با این همه، هیچ‌یک از پژوهشگرانی که به بررسی إسناد این دعا یا اصالتِ بخش پایانی این دعا پرداخته بوده‌اند درباره‌ی انتساب آن دعا به امام سوم شیعیان، حسین ابن علی، تردید نکرده‌اند. در واقع اگر بخواهیم از لحاظ روش‌شناختی به پژوهش‌هایی که به إسناد دعای عرفه و اصالت بخش پایانیِ دعای عرفه پرداخته‌اند نگاهی بیندازیم، بیشینه‌ی آن‌ها بر بررسی نسخه‌های کهنی که پس از سده‌ی هفتم هجری این دعا را در خود ضبط کرده‌اند متمرکز بوده‌اند. اما آیا افزون بر سه چالش پیشین که در برابر این دعا قرار گرفته‌اند، چالش چهارمی هم وجود دارد؟

🔻 آیا این دعا واقعاً از حسین ابن علی صادر شده است؟

@anqanotes
ادامه در 👇🏼

بسم الله الرحمن الرحیم
کشف شرح نایابی بر دعای ندبه

مرحوم میرزا عبدالرحیم بن نصر الله انصاری کلیبری (متوفی صفر 1334ق، پدر واعظ شهیر شیخ مهدی سراج انصاری)، از علمای قراچه داغ، شرحی بر دعای ندبه دارد موسوم به: «عقد الجمان لنادب صاحب الزمان علیه السلام».
مرحوم محدث ارموی این شرح را دیده و در شرح مفصل خود بر دعای ندبه از آن استفاده کرده است.
اما هیچ اثری از این کتاب در فهارس و کتابخانه ها به چشم نمی خورد، تا این که چندی پیش به صورت اتفاقی با این اثر مواجه شدم که متأسفانه در کتابخانه ملی به نام دیگری معرفی شده بود.افسوس که این نسخه نیز از انتها افتادگی دارد (تا شرح عبارت: ولما قضی نحبه و قتله الخ).
وی در مقدمه سبب تألیف را چنین ذکر می کند که (حاج شیخ محمد ابن الشیخ حسن الفقیه) و (سید حاج بیوک آغا) به نویسنده گفته اند که مؤمنین در روزهای جمعه اجتماع کرده و دعای ندبه را می خوانند و از وی درخواست نموده اند که شرح جامعی بر دعای ندبه بنگارد.
شرح مفصل و به زبان عربی است، و مقدمه ای شامل چند فائده ی سودمند دارد، از جمله به تفصیل در مورد سند دعا صحبت کرده و اجازات خود را ذکر نموده است.
در ادامه فایل تنها نسخه خطی شناخته شده از این اثر را دریافت کنید.
⬇️⬇️

بحثی درباره دعای ندبه (در چهار فرسته)


درباره دعای شريف معروف به دعای ندبه در مطالعات و تحقيقات شيعی تاکنون بررسيهای زيادی صورت گرفته است؛ شايد بيش از همه مرحوم جلال الدين محدث ارموی به اين امر توجه داشت و می دانيم که او خود شرح بزرگی بر دعای ندبه نگاشته بود که تاکنون به طور کامل به چاپ نرسيده و تنها بخشهايی از آن که صورت نهايی نداشته منتشر شده است (نک: ميراث محدث ارموی. من خود در کتابخانه آن مرحوم سالها پيش مجلدات اين کتاب را از نزديک ديده ام. اميد که روزی به طور کامل به چاپ رسد). اصولا شرح و تفسير نويسی بر دعای ندبه سنتی است کم و بيش جديد در ميان شيعه و اين امر البته در مورد اصل اهتمام و شهرت اين دعا نيز در ميان شيعيان صادق است. البته علامه مجلسی خود به اين دعا اهتمام داشته، اما به ويژه در پنجاه ساله اخير عنايت بدان در ايران روز افزون بوده است. اصلا اين متن که به عنوان دعای ندبه مشهور است، از سده ششم قمری به بعد در ميان شماری از شيعيان از شهرتی برخوردار بوده و خاصه ابن طاووس در شهرت بخشی بدان اهتمام ورزيده بوده است. بدين ترتيب اصل اين متن در کتابهای حديثی و يا ادبيات غيبت متعلق به دوران عصر غيبت صغری و اوائل دوران غيبت کبری که از پيش از سده ششم قمری در دست است، نقل نشده و نخستين بار در کتاب المزار ابن المشهدي اين متن ارائه شده و بعدا چنانکه گفتيم از طريق ابن طاووس از شهرت بيشتری برخوردار شده است. البته ناگفته نماند که ابن المشهدي که ظاهرا منبع نقل ابن طاووس هم بوده، خود واسطه ای را در نقل اين دعا نام می برد که او از عالمان امامی در اوائل سده پنجم قمری بوده است، به نام ابو الفرج محمد بن علي‌ بن يعقوب‌ بن اسحاق ‌بن ابي قرّه القنائي الکاتب که اين متن را روايت کرده بوده است. اين شخص که اصلا از خاندانی مسيحی نسطوری در دير قنّای عراق (در جنوب بغداد و بر کرانه دجله) بوده مورد توثيق نجاشي قرار گرفته و درباره او نجاشي می نويسد که بسيار حديث شنيد و بسيار هم حديث نوشت و خود از وراقان مجالس حديث بوده و کتابهای حديثی را برای اصحاب اماميه کتابت و آماده سازی می کرده است. نجاشی می گويد که اين شخص در مجالس حديث با وی مشارکت و همراهی داشته است. پس بنابراين ابن أبي قرّة همعصر و محتملا اندکی بزرگتر از نجاشي بوده و جالب اينکه به کتابهای دعا و اعمال و مناسک دينی توجه داشته و چندين کتاب در اين زمينه نوشته بوده است. محتملا دعای ندبه نيز بخشی از يکی از آثار او (شايد کتاب عمل يوم الجمعة) را تشکيل می داده است. او علاوه کتابی در معرفی مشايخ و رجال ابو المفضل شيباني داشته است که خود اين ابو المفضل در روايت احاديث شيعی گاه محل اتهام از سوی رجاليان شيعی بوده است (در مجموع نک: نجاشي، ص ۳۹۸). تأليفات ابن أبي قرّة گرچه امروزه در اختيار نيست، اما بخشی از آنها در اختيار ابن طاووس بوده و او مکرر از اين کتابهای دعائی، در آثار خود نقل می کند که اتان کالبرگ به اين روايات و منابع در کتابش اشاره کرده است (البته دعای ندبه را ابن طاووس مستقيما از تأليفات و نسخه های کتابهای اين دانشمند در اختيار نداشته و نقل او با واسطه بوده است). ابن أبي قرّة البته دعای ندبه را خود به نقل از کتابی از ابو جعفر محمد بن الحسين بن سفيان البزوفري نقل می کرده است؛ کتابی که محتملا در زمينه غيبت بوده و البته احاديثی به نقل از او در زمينه غيبت در اختيار است و کاملا پيداست که وی به اين دست احاديث دلبستگی داشته است. درباره اين بزوفري اطلاعات بسيار اندک است و البته ريشه آن اين است که مستقلا در کتابهای متقدم رجالی نامش مذکور نيست، اما روشن است که او از خاندان برجسته بزوفري بوده و روايت شيخ مفيد از او نيز به شکل محدود گزارش شده است. درباره هويت اين شخص نيز تاکنون مطالعاتی سامان گرفته و رجال شناسان شيعی متأخر کم و بيش به مناسبت ذکر نام او بحثهايی درباره هويت او و اينکه چرا نامش در کتابهای رجالی مستقلا ذکر نشده، ارائه کرده اند (درباره او مفصلا در مقاله مربوط به فضل بن شاذان سخن گفته ام، نک: همين سايت). متأسفانه نقل ابن المشهدي اجازه نمی دهد بدانيم منبع و سند بزوفري در نقل روايت دعای ندبه چه بوده است؛ اما ظاهرا آنطور که پس از اين خواهيم گفت اين متن در زمان بزوفري، يعنی در نيمه سده چهارم از شهرت برخوردار بوده و او نيازی به ذکر منبع خود نمی ديده است. محتملا اين متن بدون انتساب به امامان در جامعه اماميه عصر غيبت صغرا شهرت داشته و شايد خود بزوفري هم در روايت و رواج آن و شايد حتی تنظيم و پيشنهاد آن نقشی مهم داشته است.

اينکه در آثار دوران آغازين غيبت و نيز در آثار شيخ مفيد و شيخ طوسي متن اين دعا نقل نشده (گو اينکه بزوفري را می شناخته اند و دست کم با برخی روايات و دفاتر حديثی او آشنا بوده اند)، دليلی بر عدم اصالت متن نيست، بلکه از اين دست متون محتملا در آن دوران نمونه های ديگری هم بوده و شايد به دليل شهرت متن در ميان عامه شيعه نيازی به ثبت آن در کتابها نبوده است. نکته ای که بايد اينجا تذکر دهم شهرتی است که بعضا درباره دعای ندبه وجود دارد و آن اينکه اين دعا را منتسب به امام صادق می دانند، که البته انتسابی است بی دليل (مقايسه شود با آنچه علامه مجلسی در زاد المعاد بيان فرموده است). اما در مورد اينکه متن اين دعا انشای امام غائب است ظاهرا به عبارتی از بزوفري استناد شده که در آن اين دعا را "دعاء للصاحب" خوانده است، در حالی که مقصود دعا برای آن حضرت است و نه انشای امام غائب.
به هر حال برخی از عالمان اماميه اصرار داشته اند که متن دعای ندبه را متنی مأثور از امامان قلمداد نمايند، و برخی ديگر آن را متنی متعلق به حلقه وکلا و نائبان اربعه و خاصه در دوران غيبت صغرای حضرت دانسته اند. ما طبعا بر اساس اسناد موجود نمی توانيم به روشنی در اين باره ابراز نظر قطعی کنيم، اما از ظواهر اين متن و صرفا از نقطه نظر تحليل تاريخی می توان گفت که اين متن در شکل فعلی آن متنی است که ظاهرا حال و هوای عصر آغازين غيبت را تداعی می کند و انتساب آن به امامان دوران پيش از غيبت ظاهرا بايد منتفی تلقی شود، گو اينکه همين بررسی نشان می دهد که اين متن بايد ريشه در متنهايی داشته باشد که متعلق به دوران کهنتری بوده که عقايد شيعيان نسبت به ظهور قائم و غيبت او را تداعی می کرده است. از ديگر سو بايد گفت که همين تحقيق نشان می دهد که اين متن متنی بوده است متداول (دست کم نزد گروههايی از شيعيان) و محتملا دليل اينکه بزوفري سند آن را نقل نکرده بوده نيز همين بوده و از آنجا که نوعی ارتباط ميان خاندان بزوفري با مسائل عصر غيبت و نواب خاصه برقرار بوده، به هيچ روی بعيد نيست که اين متن به عنوان يک متن پيشنهادی از سوی دستگاه وکالت خاصه، برای شيعيان عنوان شده بوده و بر قرائت آن سفارش شده بوده است؛ به ويژه همانطور که خواهيم ديد اين متن متنی است به سبک مرامنامه نويسی های فرقه ای و مکتبی که محور اصلی آن را روايتی از "تاريخ قدسی" و ارائه تفسيری از آنچه "تاريخ"/ پيشينه آرمانها و سيره رهبران مکتب قلمداد می شود و علاوه بر آن تبيين "سيره عملی" امام / رهبر و در بافتی آخر الزمان انديشی و اسکاتولوژيک تشکيل می دهد . در اين دست متون کوشش می شود که اين چارچوب در ضمن ارائه بندهای "اعتقاد نامه ای" عنوان شود و در ضمن جايگاه و وظيفه کنونی مؤمنان را دقيقا روشن کند و در عين حال، هم نسبت به آينده نجات بخش نويد دهد و هم وضعيت کنونی را در چارچوبی اسکاتولوژيک بيان و تفسير کند. بنابراين در چارچوب قرائتی مبتنی بر چارچوب و شيوه قرائت "تاريخ نجات" می توان اهميت فوق العاده و ارزشمند اين دعاء را در دوران غيبت صغرا و پس از آن و نقش آن را برای شيعيان درک کرد و تفسير نمود. متن دعای ندبه در چنين چارچوبی تدوين شده و گرچه محتملا تحرير کنونی آن در دوران بزوفري و يا اندکی پيش از او، و چنانکه گفتيم به سفارش دستگاه وکالت تنظيم شده، اما بسيار محتمل است که بخشهايی از آن پيشتر در تحريرهای متفاوتی باز در ادبيات شيعی و به شکل مأثور از امامان وجود داشته و به هر حال برخاسته از تعاليم امامان شيعی بوده است؛ کما اينکه اندک تأملی در فقرات مختلف اين متن شريف بر اين امر شهادت می دهد.

پس از اين قسمت به طور خاص با تداوم ذکر آنچه امام غائب متصدی انجام آن است، بر اين امر تأکيد می رود که او سلسله هدايت را که از آغاز بشريت آغاز شده تداوم خواهد بخشيد و ضلالت و گمراهی ای که بر خلاف اراده تشريعی الهی در کار امت خاتم به دليل انحراف از خط وصايت و امامت دامنگير آن شده، با نور هدايت الهی خود ديگر بار در آينده نجات محور امت اصلاح خواهد کرد. در عين حال در اين قسمت با ذکر عبارات متفاوتی بر پيوند ميان شيعيان با امام منتظر تأکيد می رود و در حقيقت وظايف مؤمنان را در اين رابطه روشن می کند. بدين وسيله متن دعای ندبه نقش يک مرامنامه را انجام می دهد با اين هدف که شيعيان امامی با وجود مشکل غيبت، همبستگی خود را در پرتو ايمان به امام و اميد به آنچه او در آينده ای نه چندان دور انجام خواهد داد، حفظ کنند. اينجاست که دليل اهميت يافتن اين دعا را در سنت شيعی به درستی می توانيم درک کنيم و کار ويژه آن را دريابيم. در بخش واپسين متن که به صورت دعا و درخواست از خداوند تجلی پيدا می کند، دعا هم متضمن اميد است و هم بيان کننده وظيفه شيعيان؛ هم جايگاه تکوينی و تشريعی امام را در جامعه و در ميان مؤمنان نشان می دهد و هم اينکه وظيفه مؤمنان را در ارتباط با او بيان می کند و در عين حال اميد ورزی شيعيان را با بندهای پايانی اين متن و به صورت ذکر دعاهای مستقيم و درخواست از خداوند بيان می کند.
نکته ای که بايد در پايان متذکر شويم اين است که اين متن خالی از هرگونه گرايشات غاليانه گروههايی از شيعيان در آن دوران است و اين نشان می دهد که اين متن ويژگی وحدت بخش و اجماعی در ميان شيعيان امامی داشته و تحرير نهايی آن با همين هدف صورت پذيرفته است. مرکزيت نهاد وکالت و شيعيان وابسته به اين نهاد در بغداد سده چهارم قمری به طور کلی گرايش به اعتدال در تفکر شيعی را نمايندگی می کردند و اين مسئله با اسناد ديگری که در دست هست، کاملا قابل تأييد است.

دعای ندبه در آغاز متن، تصويری مکتبی و در چارچوب ايدئولوژی مکتب تشيع از سير هدايت انسانی و به طور مشخص هدايت انسان از سوی خداوند و از طريق تعاليم انبياء به دست می دهد و از تک تک انبيای بزرگ ياد کرده و تلاشهای آنان را در امر هدايت و در سلسله هدايت الهی از طريق انبياء و آنگاه از طريق اوصيای ايشان تبيين می کند. در حقيقت دعای ندبه قرائتی است شيعی از تاريخ نجات که در آن سهم انبيای الهی روشن شده و در خصوص پيامبر خاتم به طور خاص بر اين امر تأکيد می شود که تداوم هدايت الهی تنها در چارچوب وصايت حضرت امير و بر پايه روز غدير خم و با تعيين مستقيم حضرت رسول تضمين شده است. در اين متن حضرت امير "حبل الله المتين" و "صراط مستقيم الهی" معرفی شده و بر اين نکته تأکيد شده که حضرت برای تأويل جهاد می کند. با اين وجود در اين دعا با وجود آنکه دقيقا بر آموزه های شيعی درباره امامت و وصايت تکيه شده، اما صرفا بر حقانيت حضرت در قتال با مخالفانش در دوران خلافتش تأکيد ورزيده شده و اشاره ای به مسئله غصبت خلافت و مسائل پيش از دوران خلافت حضرت نشده است و اين امر کم و بيش با وضعيت شيعيان در دوران اوائل عصر غيبت و اهتمام بر تقيه و مناسبات با دستگاه خلافت و نيز ساختار تبليغی و عمومی بودن اين متن بر خلاف يک متن کلامی با مخاطبان محدود تناسب دارد. در دنباله دعا، بر انحراف امت از وصايای پيامبر و انحراف از امامان و "هاديان حقّ" تأکيد شده است. با اين وصف در اين قسمت دعا جدا از حسنين، صرفا به طور کلی از "ابناء الحسين" سخن رفته که نشان آشکاری بر عقيده عموم گروههای اماميه و بر خلاف زيديان است و آنگاه تنها از امام صادق به اشاره ياد شده و از امامان بعد از امام صادق تنها با عنوان کلی "صادقانی بعد از صادق" نام برده شده است. طبعا اين امر نشان می دهد که هسته اصلی متن کنونی بسيار کهنه تر از دوران آغازين عصر غيبت صغرا و تکميل سلسله امامت است و متعلق به دايره وسيعی از شيعيان امامی معتقد به "قائميت" است، شيعيانی که به انحای مختلف به ظهور "قائم/ مهدي" معتقد بوده اند. مضافا با وجود اينکه امکان تغيير در اين قسمت از متن و تحرير نهايی آن بوده، اما به نظر ما تأکيد بر حفظ آن به همين شکل نشان دهنده وجود اين هدف در ورای اين متن بوده که همه شيعيان امامی (در معنای وسيع اين اصطلاح) را و لو با اختلاف در فرقه های مختلف آن چون فطحيه و واقفه و اسلاف اسماعيليان در کنار هم قرار دهد و آنان را بر اهميت مسئله غيبت و قائميت و پيشينه و اصالت اين انديشه در تشيع امامی واقف نمايد، بی آنکه جزئيات اختلافات ميان اين فرقه ها را برجسته کند (مقايسه کنيد با اين عبارت دعا که می فرمايد: "... بل أي أرض تقلک أو ثری أبرضوی أو غيرها أم ذي طوی"، که در آن اشارتی به عقيده کيسانيه و دنباله های فکری آنان هست و بر خلاف نظر برخی ناقدان ابدا مشکلی برای اصالت دعا ايجاد نمی کند). در حقيقت هدف بيان اجماعی است در ميان شيعيان در اواخر سده سوم قمری بر ظهور "قائم"/ مهدي و منعکس کننده اين اتفاق نظر است. بنابراين بلافاصله در همين قسمت دعا، بر مسئله "منتظر" تأکيد می رود و وظائف الهی محوله به او و آنچه او برای تجديد امت و تجديد شريعت و احيای کتاب الله و حدود آن و زدودن تحريفات انجام خواهد داد و اميد به انجام آن از سوی امام از نظر شيعيان می رود را به تشريح بيان می کند، وظايفی که راه را برای زدودن تحريفات از دين و انحرافات هموار می کند، اين امر دقيقا آن چيزی است که در ادبيات شيعی همين دوران از سوی متکلمان بر آن تأکيد می شده و و وظيفه امام را مقابله با بدعتها و انحرافات در دين معرفی می کرده اند و اينکه آن مسيری که در فقه و عقيده و عمل اجتماعی از سوی سنيان/ و دستگاه خلافت سنی انجام شده عملا راه را برای انحراف و تحريف دين فراهم کرده است. فی المثل اگر به متن کهنسال تفسير نعماني از همين دوران دقت کنيم، همين خطوط اصلی کاملا در آن متن نيز مشاهده می شود. درست در همين قسمت از دعای ندبه، نه تنها بر انحراف تاريخی امت تأکيد می رود، بلکه با بيان آنچه "منتظر" انجام خواهد داد عملا به انتقاد وضع موجود از نقطه نظر سياسی و اجتماعی می پردازد و با اشاره و ايماء وضع خلافت حاکم و ديدگاه مؤيدان وضع موجود را به نقد می کشاند. در دنباله اين بخش امام منتظر را به عنوان فرزند حجج الهی معرفی کرده و جا به جا با تعابير مختلف جايگاه امامان و امامت الهی را تعريف می کند. تعبير "إلی متی أحار فيک يا مولاي" و چند تعبير مشابه درست در بخش بعدی نشان از آن دارد که متن نهايی نه در اوائل عصر غيبت صغری و بلکه محتملا در اواخر اين دوران صادر شده بوده است.

درباره اثبات اصالت زیارت عاشورا

دکتر حسن انصاری
دانشگاه پرینستون آمریکا



درباره متن و سند زيارت موسوم به زيارت عاشوراء واصالت آن تاکنون بحثهايی در ميان عالمان شيعی مطرح بوده است. علاوه بر جايگاه معنوی اين متن زيارتی و تجربه های شخصی مؤمنان که در کتابها و در سنت شيعی معمولا نقل می شود، اين متن از نقطه نظر تاريخی اهميت فوق العاده ای دارد. من در اين يادداشت کاری به مباحث سندی اين متن زيارتی ندارم و در اين باره تاکنون تحقيقاتی شده و از همه بهتر می توان به مطالبی که فقيه و رجالی برجسته آية الله سيد موسی شبيری زنجانی درباره صحت سند اين زيارت بيان کرده است، مراجعه نمود. در سنت شيعی اين زيارت اصلا به نقل از امام باقر روايت شده است و من در اين يادداشت صرفا می خواهم نشان دهم که از لحاظ نقد درونی اين متن هم می توان صحت انتساب آن را به دوران پايان عصر امويان معاينه نشان داد. اين مطلب را خلاصه وار در چند نکته بيان می کنم:
نخست اينکه در متن اين زيارت هيچگونه مطالب غير متناسب با زمان انتشار آن ديده نمی شود. آنچه درباره امامان و خاندان اهل بيت در اين متن ارائه شده با عقايد موجود در دوران پايانی عصر امويان سازگار است و از مطالب متحولتر دورانهای بعدی در آن خبری نيست. نوع مطالبی که در اين متن ارائه شده کاملا با وضعيت شيعيان در عصر پايانی امويان و با عواطف و احساسات عمومی شيعيان در خصوص مصائب اهل بيت و نسبت به دشمنان آنان يعنی امويان سازگاری دارد و فضايی را ترسيم می کند که ما آن را در منابع اصيل تاريخی ديگر همين دوران می شناسيم.
نکته دوم اينکه فضای "ولايت" و "برائت"ی که در متن زيارتنامه ديده می شود، نيز با فضای عمومی نيمه اول سده دوم قمری سازگاری دارد و اين امر بر کسانی که تاريخ فرقه های مذهبی در اين دوران را مطالعه کرده اند، پوشيده نيست.
نکته سوم اينکه در تمام اين متن بر برائت جويی از امويان تأکيد شده، امری که به وضوح در جريانهای شيعی در دوران پايانی امويان گسترش يافته بود و در حقيقت تشيع طيفی وسيع از مخالفان با امويان را تشکيل می داد که در عين حال به اهل بيت پيامبر ابراز وفاداری می کردند. صرف نظر از برخی گرايشهای خاص شيعی در آن دوران، عموم شيعيان در حول محور تأکيد بر عدم پذيرش خلافت امويان اجماع داشتند. در بخش اصلی اين متن صرفا بر امويان تأکيد شده و از آنان اظهار برائت شده است. خود اين امر نشان از اصالت اين متن است؛ چرا که عموما در متنهای برساخته بعدی به دليل تأثير پذيری از فضا و ذهنيت عمومی، نوع اظهار برائتها به گونه ای است که چنين تأکيدی را بر امويان که به هر حال زمان آنان سپری شده از دست می دهد و تعابير عامتری را شامل می شود که قابل تفسير به عصر عباسيان نيز می شده است و يا عقايد متحولتر شيعيان را درباره دايره برائت جويی ها در بر می داشته است. (ادامه در فرسته بعدی)

@safinehyetabriz

نکته ديگر اينکه در اين متن نام شماری از دشمنان اهل بيت می رود که کاملا نشانگر آن است که اين متن در دورانی ارائه شده که اين نام ها هنوز برای مخاطبان شناخته بوده اند؛ تأکيد بر آل زياد و يا شمر و عمر سعد در متنی که در دوران پايانی امويان ارائه شده، کاملا طبيعی است و نشانگر احساس عمومی شيعيان درباره ظلم و جفايی است که از سوی امويان و تک تک ايادی و عوامل آنان در حق اهل بيت اعمال شده است؛ اما اگر اين متن متنی بود ساخته شده در دورانی متأخرتر طبعا تحت تأثير شرايط زمانی قرار می گرفت و از آن جمله اينکه تا اين اندازه نام اشخاص و همچنين خاندانهای مختلف اموی و يا موالی امويان در آن مطرح نبود. اينکه در اين متن از لعن و نفرين بر آل اميه و خاندان و عوامل سفاک آنان تا "ابد الآباد" سخن رفته است، نشان خوبی است بر اينکه اين متن در زمانی ارائه شده که اين خاندانها بر سر قدرت بوده و متنعم از دستگاه جور امويان بوده اند و "اشياع و اتباع و اوليای" آنان و به تعبير ديگر زيارتنامه، "امت" آنان در کار جفا بر اهل بيت بوده اند (تقابل "امت" با "اهل بيت"). فضای عمومی اين دعا بر عليه امويان فضای متنی نيست که در زمانی انشاء شده که امويان ديگر از ميان رفته بودند و منطقا ديگر زمينه ای عينی برای ابراز احساسات ضد اموی وجود نداشته است. در اين متن از "سلم" و "حرب" در نسبت با اهل بيت و دشمنان آنان سخن می رود و بعد بلافاصله با ابراز لعن نسبت به آل زياد و آل مروان و بنی اميه و عوامل و کارگزاران آنان به طور شخصی مقصود از دشمنان را تبيين می کند. آنگاه که در اين متن از آل مروان و بنی اميه سخن می رود روشن است که اين سخن در فضايی بيان شده که در آن اين خاندان همچنان در قدرت هستند و با اين متن هدف اين بوده است که نشان داده شود که قاتلان حسين بن علي و اصحابش گرچه خود در زمان حاضر نيستند، اما همچنان خاندان آنان هستند و حتی اگر هم خود را از آن عمل که در زمان يزيد خليفه اموی صورت گرفت، برکنار می دانند، اما باز بر همان راه می روند و بايد امروز با بازماندگان آنان مخالفت و دشمنی کرد. اين امر کاملا فضای يکی دو دهه پيش از انقلاب عباسی و وضعيت گروههای شيعی را در اوائل سده دوم در کوفه نشان می دهد. در فقره ای از اين زيارتنامه بر ظلمی که از سوی دشمنان بر "اشياع" اهل بيت می رود سخن می رود که باز دقيقا نشانگر فضای سخت اموی ضد علوی و شيعی اواخر دوران امويان است. در حقيقت در اين متن که متنی تبليغی و مبارزاتی است بر تهييج احساسات علوی و ضد اموی با تکرار عباراتی که کاملا جنبه عاطفی دارد و بسيار تأثير گذار است، تأکيد می رود. بنابراين اين متن کاملا جنبه انقلابی داشته و در چارچوب فضای اواخر دوران اموی و گرايشات انقلابی و احساسات علوی/ شيعی و ضد اموی قابل درک است.
نکته بعد در ارتباط با فضايی که در متن زيارت عاشوراء با آن روبرو می شويم، مسئله انتظار و اميد بردن برای قيام شخصی است از "اهل بيت محمد" برای طلب انتقام و مقابله با دشمنان اهل بيت؛ دشمنانی که اهل بيت را از "مراتب" ايشان باز داشته اند. عبارت متن در نخستين موردی که از اين مقوله در آن سخن می رود چنين است: " ...أن يرزقني طلب ثارک مع امام منصور من أهل بيت محمد...". تعبير "منصور" از تعابيری است که در فضای شيعی و مبارزه جويانه جريانهای شيعی دوران اواخر عصر اموی کاملا از طريق منابع مستقل تأييد شده است. به عقيده اينجانب تأکيد بر روی اين امر در متن زيارت را بايد کانون اصلی اين متن دانست که به مثابه مرامنامه نضهت شيعی ضد اموی در آن دوران عمل می کرده است. دومين موردی که در متن زيارتنامه از مقوله انتقام و همراهی با "امام" ی سخن می رود، آنجاست که اين تعبير آمده است: " وأن يرزقني طلب ثاري مع امام هدی ظاهر ناطق بالحق منکم". آنچه در اينجا از شرايط آن امام به ميان آمده آن چيزی است که شيعيان در دوران پايانی امويان در وجود امام حق می جسته اند. تعبير "ظاهر" محتملا اشاره ای است به پيش زمينه و عقيده ای که بر اساس حديث مشهور کميل از حضرت امير در ميان اوساط شيعی درباره دو نوع امام (قائم) "ظاهر مکشوف" و "خائف مغمور" وجود داشته و منشأ مباحث و انشقاقاتی در ميان شيعيان در دورانهای اوليه بوده است (در اين باره خلاصه بحث را می توان در کتاب استاد پروفسور حسين مدرسی در زمينه بحران ديد).
ادامه در فرسته بعدی

@safinehyetabriz

✅ یک دقیقه مطالعه_یک ساعت تفکر

🔹دعای ندبه، گریه بر وضع فاسد اجتماع🔹

📝دعاى ندبه، بايد نيروهاى انسانى ما را بسيج كند و از تسلط ضعف و نااميدى و انديشه‌هاى مأيوس‌كننده ومخرب، مانع شده وتوان‌بخش ارواح شود.
مجالس اين دعا، مراكز حساس تربيت افراد مبارز و قوى، و وسيله رشد افكار اسلامى مسلمانان خصوصاً جوانان مى‌باشد.
دعاى ندبه، علاوه بر ثمرات و آثار عمومى دعا، به مناسبت مطالبى
كه در جمله‌هاى بلندش مندرج است، خواننده را به يك قسمت و يك سلسله از هدف‌هاى تحقق‌نيافته اسلام كه بايد تحقق يابد، متوجّه مى‌سازد و مفاسد اجتماع را بر مى‌شمارد.
اين دعا وندبه است، ولى در ضمن ندبه كسى كه بر وضع فاسد اجتماعى، بر روش‌هاى ستمگرانه، بر كژى‌ها و كمبودها، و نابسامانى‌ها و گمراهى‌ها، ندبه مى‌كند و غصه مى‌خورد، نمى‌تواند دست روى دست بگذارد و در برابر اين مفاسد سكوت اختيار كند و به سهم خود و براى روى كار آوردن يك روش اجتماعى نسبتاً اسلامى‌تر، كار و اقدامى نكند.
جمله‌هاى دعاى ندبه احساسات را به هيجان مى‌آورد و خواننده را تكان مى‌دهد و از كفر و شرك و تجاوز و ظلم و ستم متنفر مى‌سازد. ▶

↪ منبع: کتاب "فروغ ولایت در دعای ندبه" تالیف مرجع عالیقدر آیت الله العظمی صافی گلپایگانی مدظله الوارف

@safi_ir