چلیپا - خزانة الفوائد

✅ چند نکته راجع به #قالب_زرنیخی

#قطعه_نویسی رایج‌ترین اثر در اندازۀ کوچک در مرقعات است. قطعات شعر فارسی در صفحاتی با قطع عمودی و در سطور ضربدری به خط نستعلیق نوشته می شدند که #چلیپا نامیده می‌شوند، اما قطعه‌های منظوم و منثور دوره #عثمانی به صورت افقی به خط ثلث در قاببندی دورنما قرار می‌گرفتند.

روش #قالب_سازی که در قرن سیزدهم هجری در امپراتوری عثمانی استفاده می‌شد تأثیر زیادی بر هنر خوشنویسی آنان ‌گذاشت. خطاطان ترک‌ در این شیوه از کلمه #قالب (Kalip) استفاده می‌کردند. قالب زدن در واقع شبیه‌سازی یک اثر خوشنویسی است که با مرکب مخصوص زرد ساخته شده از آرسنیک به نام مرکب #زرنیخ بر کاغذ قهوه‌ای رنگ یا سیاه‌رنگ انجام می‌شد. در این روش متن اصلی با استفاده از جوهر سیاه #قلم‌_گیری می‌گردید و بعد این اثر را بر بر یک یا دو صفحه کاغذ می‌نشاندند و اطراف آن را نقطه‌گذاری می‌کردند و توسط سوزن نقاط را سوراخ می‌کردند. این کار عملی برای تکثیر طرح روی متریال‌های مختلف بود. قالب به دست آمده تکثیر و حفظ می‌شد.

#زرنیخ (Orpiment) یا سولفید آرسنیک با فرمول شیمیایی As2S3، یک مادۀ معدنی زردرنگ و سمی است که استنشاق بخارات آن در ترکیب با آب نیز می‌تواند بسیار خطرناک باشد. برای تهیۀ مرکب #زرنیخ، آن را به نسبت مناسب با آب ترکیب کرده و پس از لیقه انداختن برای نوشتن استفاده می‌کردند. چه‌بسا به دلیل سمی بودن این ماده و دخالت مستقیم دست و چشم خطاط در بکارگیری آن، به مرور زمان عوارض ناخوشایند جسمی بر خطاطان عارض می‌شده است. در میان خطاطان مشهور و صاحب سبک دورۀ عثمانی شاید هیچ کس به اندازۀ #سامی_افندی وقتش را صرف ساختن قالب نکرده باشد. حجم بالای قالب‌هایی که از وی در انواع خطوط و به ویژه در #ثلث_جلی بر جای مانده گواه این مطلب است.

امروزه با گسترش تنوع محصولات هنری، استفاده از _زرنیخ دیگر منسوخ شده و مواد بی‌خطر با طرز استفادۀ آسان‌تری جایگزین آن شده است. در گفتگویی که با دوست ارجمندم #عبدالرحمن_دپلر در استانبول داشتم، ایشان نیز به این موضوع اشاره کرده و گفت برای تهیۀ #قالب آثارش در #ثلث_جلی از رنگ‌های #اکریلیک استفاده می‌کند و به ویژه برای آن که حالت نوستالژی رنگ زرنیخ را در قالب‌هایش منعکس کند، از ترکیب رنگ‌های #اکریلیک زرد، سفید و قهوه‌ای به نسبت‌های ۸۰، ۱۵ و ۵ درصد بهره‌ می‌برد.

رنگ #اکریلیک یکی از رنگ‌های پر استفاده است که کمترین آلودگی را دارد. این نوع رنگ قابلیت حل شدن در آب را دارد و از آنجایی که نوعی پلاستیک پلیمر است، هنگامی که خشک می‌شود، انعطاف، نفوذناپذیری در برابر آب و دوام خود راحفظ می‌کند؛ به طوری که می‌توان لایه‌های بعدی رنگ را بدون تاثیر بر لایه‌های زیرین روی آن اضافه کرد. از مشخصه‌های رنگ #اکریلیک این است که به سرعت خشک می‌شود و به همین دلیل هنرمند می‌تواند لایه‌های پی در پی چندگانه را بدون تداخل رنگ‌ها کار کند.

@MehdiQorbani

الحجة

گفتگوهای تراثی

کتابخانه اسلامی و تصوف