3-خط ثلث :در وجه تسمیه این خط نظرات متفاوتی وجود دارد . از ابن مقله نقل شده است که چون مدار هندسی این خط یک سوم دور و دو سوم سطح می باشد ، از این رو آن را ثلث نامیده اند . در واقع این خط دارای چهار دانگ سطح و دو دانگ دور می باشد که خوشنویسان جهت جبران کمبود دور آن ، با اضافه کردن حرکات و تزئینات آن را زیباتر می کنند .
از دیگر خصوصیات و مشخصه های خط ثلث ، برتری و تفوق دوایر و حرکت آرام و نرم قلم است که به خوبی در کار ، قابل تشخیص است . در نوشتن خط ثلث حرکات قلم به قدری مواج است که به آن واژه ی " رقص " اطلاق شده است . حروف و کلمات در این خط بزرگ اما در عین حال جمع و جورند .
خطوط ، در نوشته ی ثلث گاهی جدا از هم نوشته می شود و گاه این فاصله کمتر می شود و گاهی چنان به هم نزدیک می شوند که گویی در هم پیچیده اند .
در ایران از این خط برای نوشتن قطعات و پشت جلد کتاب ها و مخصوصاً کتیبه در کاشیکاری استفاده می شود .
یکی از مشخصات و در عین حال زیبایی خط ثلث این است که حروف دارای اشکال متعدد می باشند و چون از این لحاظ و از نگاه سطح و دور و باریکی هیئت ، دیگر خطوط اسلامی مایه و پایه گرفته اند به ام الخطوط ( مادر خط ها ) معروف شده است .
امروزه خط ثلث در اکثر کشور های مسلمان از جمله ترکیه ، سوریه ، عراق ، مصر و ایران بیشترین رواج را داشته است .
در ذیل به اختصاراسامی چند تن از استادان این خط در ممالک اسلامی آورده شده است :
ترکیه : استاد : مصطفی راقم – اسماعیل زهدی – مصطفی عزت – محمد شوقی – سامی افندی – محمد نظیف – حاج احمد کامل – عبدالعزیز رفاعی – اسماعیل حقی – محمد کامل – حامد الامدی – و از معاصرین : استاد : داوود بکتاش – حسین قطلو – حسن چلبی .
سوریه : استاد : علی بدوی – رسا – محمد حسنی
مصر : استاد : سید ابراهیم – محمد علی مکاوی
عراق : استاد : هاشم محمد بغدادی – محمد صبری هلالی – عبدالغنی عبدالعزیز – مهدی الجبوری و عباس بغدادی ( معاصر ).
ایران : استاد : احمد معصومی – سید مرتضی نجومی – حبیب اله فضائلی – محمد رضا قنبری – سید جعفر حجت کشفی - سید محمد حسینی موحد - احمد عبدالرضایی و سید رضا بنی رضی.
به گفته ی استاد کشفی و همچنین به ازعان بسیاری از بزرگان این خط ، استاد سید محمد حسینی ( موحد ) یکی از بهترین خوشنویسان عصر حاضر بوده و الحق دست توانایش در خط ثلث و نسخ گوهر ریز است و بحمد الله هم از نظر کثرت اثر و هم از نظر جودت خط و استواری و قوت دست و حسن ترکیب ، خط دلپذیرش با بهترین آثار اساتید بزرگ کشور های اسلامی برابری می کند .
به اعتقاد نگارنده ، استاد موحد در حقیقت قالب خط ثلث را تغییر داد و در برخی موارد فرم هندسی را از ترکیبات حذف کرد . استفاده از تناسب و ترکیب برای از بین بردن خلوت و جلوت و عدم استفاده بی رویه از اعراب گذاری و تزئینات خط ثلث ، مهمترین مشخصه خوشنویسی وی می باشد .
4- خط توقیع :
این خط از نظر هندسی دارای سه دانگ دور و دو دانگ سطح می باشد و در اکثر موارد برای تحریر فرمان و منشور از آن استفاده شده است . این خط از خط ثلث منشعب شده است و در زمان یاقوت مستعصمی در پایان کتاب ها و نگارش قرآن مورد استفاده قرار می گرفته است .
5- خط رقاع :
رقاع در لغت به معنای پاره ها و نامه است که بموجب احتیاج و تند نویسی و مختصر نگاری از توقیع بوجود آمد و بواسطه ی سهولت و روانی در بسیاری از نوشته ها معمول شد .
شکل و فرم خط رقاع در ترکیب و اجزاء با اندکی تفاوت مانند خط ثلث و توقیع است . مدار هندسی این خط مانند توقیع است .
6- خط نسخ :
این خط را خط قرآنی نیز می گویند ؛ چون برای نوشتن قرآن و ادعیه استفاده شده ومی شود و چون بیشترین کتابت با این خط انجام می گرفت و سبب از میان رفتن خط های دیگر شد ؛ بدان " نسخ " گفته اند .
از مزیت های برجسته ی این خط ، جلوه ی بسیار زیاد تناسب در آن است ، حروف و کلماتش با هم هماهنگ و یکدست بوده و از توازن بسیار خوبی برخوردار است .
از دیگر مزایای این خط وضوح آن است که به سادگی خوانده می شود ؛ افزوده شدن حرکات به حروف ، خوانایی آن را بسیار بالاتر می برد و خطای خواندن را محو می سازد .
امروزه خط نسخ به دو شیوه نوشته می شود :
1- شیوه ی یاقوتی ( عربی ) که تحت تاثیر خط ثلث ، محقق و ریحان بوده و توسط یاقوت مستعصمی و هنر جویانش در مدت طولانی ترویج داده شد .
2- شیوه نیریزی ( ایرانی ) که چاشنی از نستلیق دارد . این خط در پایان دوره ی صفوی توسط میرزا احمد نیریزی با تغییراتی که در این خط پدید آورد در ایران متداول شد .
از اساتید این خط : زین العابدین اصفهانی – غلام علی اصفهانی ، علیرضا شهیر و مریم بانو نائینی و از معاصرین حاج عبدالصمد صمدی ،حسینی موحد ، عبدالرضایی و بنی رضی را می توان نام برد .
از دیگر خصوصیات و مشخصه های خط ثلث ، برتری و تفوق دوایر و حرکت آرام و نرم قلم است که به خوبی در کار ، قابل تشخیص است . در نوشتن خط ثلث حرکات قلم به قدری مواج است که به آن واژه ی " رقص " اطلاق شده است . حروف و کلمات در این خط بزرگ اما در عین حال جمع و جورند .
خطوط ، در نوشته ی ثلث گاهی جدا از هم نوشته می شود و گاه این فاصله کمتر می شود و گاهی چنان به هم نزدیک می شوند که گویی در هم پیچیده اند .
در ایران از این خط برای نوشتن قطعات و پشت جلد کتاب ها و مخصوصاً کتیبه در کاشیکاری استفاده می شود .
یکی از مشخصات و در عین حال زیبایی خط ثلث این است که حروف دارای اشکال متعدد می باشند و چون از این لحاظ و از نگاه سطح و دور و باریکی هیئت ، دیگر خطوط اسلامی مایه و پایه گرفته اند به ام الخطوط ( مادر خط ها ) معروف شده است .
امروزه خط ثلث در اکثر کشور های مسلمان از جمله ترکیه ، سوریه ، عراق ، مصر و ایران بیشترین رواج را داشته است .
در ذیل به اختصاراسامی چند تن از استادان این خط در ممالک اسلامی آورده شده است :
ترکیه : استاد : مصطفی راقم – اسماعیل زهدی – مصطفی عزت – محمد شوقی – سامی افندی – محمد نظیف – حاج احمد کامل – عبدالعزیز رفاعی – اسماعیل حقی – محمد کامل – حامد الامدی – و از معاصرین : استاد : داوود بکتاش – حسین قطلو – حسن چلبی .
سوریه : استاد : علی بدوی – رسا – محمد حسنی
مصر : استاد : سید ابراهیم – محمد علی مکاوی
عراق : استاد : هاشم محمد بغدادی – محمد صبری هلالی – عبدالغنی عبدالعزیز – مهدی الجبوری و عباس بغدادی ( معاصر ).
ایران : استاد : احمد معصومی – سید مرتضی نجومی – حبیب اله فضائلی – محمد رضا قنبری – سید جعفر حجت کشفی - سید محمد حسینی موحد - احمد عبدالرضایی و سید رضا بنی رضی.
به گفته ی استاد کشفی و همچنین به ازعان بسیاری از بزرگان این خط ، استاد سید محمد حسینی ( موحد ) یکی از بهترین خوشنویسان عصر حاضر بوده و الحق دست توانایش در خط ثلث و نسخ گوهر ریز است و بحمد الله هم از نظر کثرت اثر و هم از نظر جودت خط و استواری و قوت دست و حسن ترکیب ، خط دلپذیرش با بهترین آثار اساتید بزرگ کشور های اسلامی برابری می کند .
به اعتقاد نگارنده ، استاد موحد در حقیقت قالب خط ثلث را تغییر داد و در برخی موارد فرم هندسی را از ترکیبات حذف کرد . استفاده از تناسب و ترکیب برای از بین بردن خلوت و جلوت و عدم استفاده بی رویه از اعراب گذاری و تزئینات خط ثلث ، مهمترین مشخصه خوشنویسی وی می باشد .
4- خط توقیع :
این خط از نظر هندسی دارای سه دانگ دور و دو دانگ سطح می باشد و در اکثر موارد برای تحریر فرمان و منشور از آن استفاده شده است . این خط از خط ثلث منشعب شده است و در زمان یاقوت مستعصمی در پایان کتاب ها و نگارش قرآن مورد استفاده قرار می گرفته است .
5- خط رقاع :
رقاع در لغت به معنای پاره ها و نامه است که بموجب احتیاج و تند نویسی و مختصر نگاری از توقیع بوجود آمد و بواسطه ی سهولت و روانی در بسیاری از نوشته ها معمول شد .
شکل و فرم خط رقاع در ترکیب و اجزاء با اندکی تفاوت مانند خط ثلث و توقیع است . مدار هندسی این خط مانند توقیع است .
6- خط نسخ :
این خط را خط قرآنی نیز می گویند ؛ چون برای نوشتن قرآن و ادعیه استفاده شده ومی شود و چون بیشترین کتابت با این خط انجام می گرفت و سبب از میان رفتن خط های دیگر شد ؛ بدان " نسخ " گفته اند .
از مزیت های برجسته ی این خط ، جلوه ی بسیار زیاد تناسب در آن است ، حروف و کلماتش با هم هماهنگ و یکدست بوده و از توازن بسیار خوبی برخوردار است .
از دیگر مزایای این خط وضوح آن است که به سادگی خوانده می شود ؛ افزوده شدن حرکات به حروف ، خوانایی آن را بسیار بالاتر می برد و خطای خواندن را محو می سازد .
امروزه خط نسخ به دو شیوه نوشته می شود :
1- شیوه ی یاقوتی ( عربی ) که تحت تاثیر خط ثلث ، محقق و ریحان بوده و توسط یاقوت مستعصمی و هنر جویانش در مدت طولانی ترویج داده شد .
2- شیوه نیریزی ( ایرانی ) که چاشنی از نستلیق دارد . این خط در پایان دوره ی صفوی توسط میرزا احمد نیریزی با تغییراتی که در این خط پدید آورد در ایران متداول شد .
از اساتید این خط : زین العابدین اصفهانی – غلام علی اصفهانی ، علیرضا شهیر و مریم بانو نائینی و از معاصرین حاج عبدالصمد صمدی ،حسینی موحد ، عبدالرضایی و بنی رضی را می توان نام برد .
