#دانلود_مقاله

💢درنگی فرهنگی ـ انسان‌شناختی در تاریخ بقیع در دو سدۀ نخست هجری

✍️سیدمحمدهادی گرامی، امین شهبازی

🔹دوفصلنامه علمی تاریخ و فرهنگ،دوره 52، شماره پیاپی 105، بهمن 1399

⬅️ابژه‌های تاریخی در بستر فرهنگ اسلام و تشیع که از ابعاد انسان‌شناختی برخوردارند، معمولاً مورد غفلت واقع‌شده‌اند. قبرستان بقیع به‌عنوان یکی از کهن‌ترین گورستان‌های اسلامی و یکی از مراکز زیارتی شیعیان، از جهت بررسی‌های انسان‌شناختی بسیار بااهمیت است.

⬅️در این پژوهش این گورستان با استفاده از نگرش انسان‌شناسی تاریخی در سده‌های نخست هجری مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج حاکی از آن است که بقیع در سدۀ نخست هجری عمدتاً کارکردی اجتماعی- مناسکی داشته است. از لحاظ اجتماعی برای سکونت، اقامۀ نماز و یا برگزاری تجمعات از آن استفاده می­شده است. از لحاظ مناسکی نیز با مجموعه‌ای از آداب مربوط به مرگ مردمان حجاز در ارتباط بوده است.

⬅️در سدۀ دوم هجری برخی ابعاد انسان‌شناسی و فرهنگی بقیع رخ می‌نماید. نخست آنکه نزد اعراب آن دوره جایگاهی اسطوره‌ای می‌یابد و باورهایی دربارۀ جایگاه غیبی و شگفت آن شکل می‌گیرد. از لحاظ هویتی نیز اهمیت زیادی یافته و هم‌زمان با تثبیت هویت‌های فرقه‌ای و مذهبی، نشا­نه­هایی از جدال‌های هویتی - فرقه‌ای در مناسک مرگ و به‌ طور خاص تدفین در بقیع مشاهده می­شود.

#هادی_گرامی #بقیع #انسان‌شناسی_فرهنگی #انسان‌شناسی_تاریخی

🔰دانلود مقاله از این لینک:

👉https://jhistory.um.ac.ir/article_40478.html

🆔 https://t.me/Khanishha

#دانلود_مقاله

🔹عنوان: انگاره علم غیب در فرهنگ و اندیشه متقدم شیعه

🔹نویسنده: سیدمحمدهادی گرامی

🔹نشر: قرآن‌پژوهی و تاریخ انگاره‌ها، به کوشش فرهنگ مهروش، تهران: پژوهشکده قرآن و عترت، 1397ش.

#علم_غیب
#تاریخ_انگاره
#تشیع_متقدم
#اندیشه_تشیع
#هادی_گرامی

@khanishha

#تازه‌های_نشر

💢از فقه‌الحدیث تا انسان‌شناسی فرهنگی: قرائتی مردم‌شناختی از احادیث تربت و بازسازی یک گفتمان هویتی در تشیع نخستین

✍️سید محمدهادی گرامی، فائقه السادات میرمحمدحسینی فشمی

✅حدیث پژوهی، شماره 24، پاییز و زمستان ۱۳۹۹، صص۳۱۳-۳۳۸

🔹چکیده: ماجرای کربلا و شهادت امام حسین(ع) و یارانشان یکی از وقایع تاریخی بود که نقش اصلی را در شکل‌دهی هویت جمعی شیعه در سدۀ نخست هجری ایفا کرد. بی‌تردید پس از این حادثۀ تاریخی، هر امر مربوط به آن به‌مثابۀ یادمان و نمادی هویتی گرامی داشته می‌شد. شاید در این میان یادمان‌های زیارتی و مادی(آبجکتیو= Objective) نقشی محوری داشت. در فرایند احیای یاد و جایگاه حضرت حسین(ع)، تربت و خاک مزار ایشان، جایگاهی برجسته یافت و امامان شیعه تلاش کردند آن را ابزاری برای احیای جنبه‌های جسمانی و روحانی شیعیان مطرح کنند. با اینکه حضرت علی بن الحسین(ع) در انعکاس و برجسته‌سازی واقعۀ کربلا جایگاهی متمایز داشت، کهن‌ترین گزارش‌ها در خصوص تربت مزار حضرت حسین(ع) مربوط به عصر پس از ایشان بود. گزارش‌های متعددی حاکی از شکل‌گیری گفتمان «تربه الحسین» در نیمۀ اول سدۀ دوم هجری است که در آن‌ها، احادیث صادقین(ع) مهم‌ترین جایگاه را دارد. این گزارش‌ها از نظر محتوا و تعداد، به شکلی است که بر اساس آن، با ظن بسیار قوی می‌توان شکل‌گیری گفتمان «تربه الحسین» را در نیمۀ اول سدۀ دوم هجری تاریخ‌گذاری کرد. علاوه بر آن، جایگاه این گفتمان و مؤلفه‌های آن حاکی از یک گفتمان مردم‌شناختی ناشناختۀ شیعی در قرون متقدم است. این پژوهش نشان خواهد داد چگونه فقه‌الحدیث می‌تواند با استفاده از نگاه‌های مردم‌شناختی گسترش یابد و درک بهتری از متن‌ها و فرامتن‌های یک حدیث ارائه کند. این پژوهش با مطالعۀ گروه احادیث تربت نشان خواهد داد که فقه‌الحدیث در صورت ورود به عرصۀ انسان‌شناسی فرهنگی، علاوه بر فهم متن در سطوح ادبی و واژگانی می‌تواند به کشف و معرفی گفتمان‌های انسان‌شناختی در دورۀ صدور این گزارش‌ها نیز مبادرت ورزد. این مقاله با تفقه در احادیث تربت از زاویۀ دید انسان‌شناختی، گفتمان تربه الحسین در نخستین سده‌های اسلامی را به‌مثابۀ یکی از مؤلفه‌های هویتی تشیع نخستین، بازسازی و بازشناسی خواهد کرد.

#دانلود_مقاله #تربت #امام_حسین #تشیع_نخستین #هویت_تشیع #هادی_گرامی

🔰برای دانلود مقاله به این لینک مراجعه کنید:

👉http://s-hadith.kashanu.ac.ir/article-1-1360-fa.html

🆔 @khanishha

💢43💢یادداشت‌های حجاب(1): بررسی حجاب در صدر اسلام با رویکرد انسان‌شناسی تاریخی

✍️سیدمحمدهادی گرامی، امین شهبازی

⬅️کشور عزیزمان ایران در پی مرگ نابهنگام و نامیمون مرحومه #مهسا_امینی و حوادثی که در پی آن رخ داد، روزهای سختی را پشت سرگذاشته و می‌گذارد که روح و جان هر ایرانی و حتی غیرایرانی غیرت‌مند و دغدغه‌مندی را آزرده می‌کند. در این فضا بی‌تردید سکوت و بی‌تفاوتی جایز نبوده و نیست؛ اما از آنجا که متأسفانه یا خوشبختانه نگارنده این سطور مرد سیاست یا سیاسی‌کاری ـ در معنای موسّع آن ـ نیست و از سوی دیگر هر موضع‌گیری در این خصوص حتی در نهایت عدل و انصاف، ناگزیر نائل به برچسبی سیاسی ـ همچون «اغتشاش‌گری»، «وسط‌بازی»، «ماله‌کشی» و ... ـ می‌شد، از اظهار نظر در این خصوص به جد اجتناب شد تا به شرایطی که احتمال نیل به هدف و برداشتن گامی کوچک در راستای حل مسأله فراهم شود، موکول شود. اما در شرایط کنونی که تا حدی از کوران حوادث فاصله گرفته‌ایم، شاید فرصت شنیدن و فهمیدن سخن دغدغه‌مندانی همچون نگارنده این سطور که سودایی جز حل مسائل هموطنان ایرانی و کمک به بهبود اوضاع ندارند، فراهم شده باشد.

⬅️به عنوان اولین گام در این رابطه نتایج اولیه یک رساله دانشگاهی که با راهنمایی اینجانب در آستانه اتمام و نهایی شدن است، عرضه گردد. این رساله توسط آقای #امین_شهبازی دانشجوی کارشناسی ارشد رشته ارتباطات در حال نگارش است. ایشان در این رساله با رویکرد انسان‌شناسی تاریخی تلاش می‌کند تا ارزش فرهنگی مناسک حجاب در جامعه صدر اسلام و بازتاب معنایی آن در ساختار جامعه را پیجویی کند، تا در نهایت شاید بتواند از آن به عنوان مبنایی برای ارائه پیشنهاده‌ای جدید به سیاست‌گذاران فرهنگی بهره جوید. این نتایج در قالب یادداشت‌هایی که به طور اولیه توسط آقای شهبازی به عنوان بروندادی از کار پژوهشی ایشان تحت هدایت بنده نگارش شده است و سپس توسط اینجانب ویراسته و آراسته شده است، منتشر خواهد شد.

⬅️در این رساله چنین پرسش‌هایی درباره حجاب دنبال شده است: در زمان صدور آیات و روایات در باب حجاب، زنان به چه دلیل حجاب را رعایت می‌کردند؟ در جامعه چه اتفاقی می‌افتاده است که نیاز به پوشش زنان احساس می‌شده است؟ اگر بخواهیم سؤال را دقیق‌تر کنیم، در هر فرهنگی کنش‌های اجتماعی در یک درهم‌تنیدگی با نظام فرهنگی یعنی ارزش‌ها و هنجارها قرار داد؛ زنان صدر اسلام وقتی خود را مقید به حجاب اسلامی می‌کردند نماینگر چه ارزشی در فرهنگ آنها بود؟ آیا کنترل شهوت جامعه یک ارزش بود؟ آیا امر مطلق پوشیدگی زنان، نشان از عفاف داشت؟ آیا طبقات اجتماعی رابطه‌ای با مناسک حجاب داشت؟

#حجاب #حجاب_اجباری #حجاب_اختیاری #صدر_اسلام #انسان‌شناسی_تاریخی #هادی_گرامی #امین_شهبازی

🆔 https://t.me/Khanishha

💢44💢یادداشت‌های حجاب(2): حجاب در جامعه طبقاتی صدر اسلام و مسأله آزار و اذیت زنان

✍️سیدمحمدهادی گرامی، امین شهبازی

⬅️در جامعه‌ی اسلامی در سده‌های نخست، ما با یک جامعه طبقاتی مواجه هستیم. بدین معنا که بعضی از افراد از جهت شأن اجتماعی در مرتبه بالاتری بودند و بعضی برای آنان کار می‌کردند و شأن اجتماعی پایین‌تری داشتند. آنچه در حجاب اسلامی از زنان خواسته شده بود، شامل همه زنان نبود بلکه صرفا از زنان مؤمن و آزاد درخواست شده بود. حتی در برخی گزارش‌ها توصیه شده که اگر زنان کنیز حجاب سرشان کنند، باید کتک بخورند: «آیا کنیز در نماز سر خود را بپوشاند؟ او را بزنید تا سرش را نپوشاند تا زن آزاد از کنیز متمایز شود»(صدوق، علل،6/354).

⬅️گزارش‌های متعددی نشان می‌دهد که جامعه‌ی اسلامی سده‌های نخست با مشکل اجتماعی آزار زنان مواجه بوده است، از جمله: «آیا کسانی که به پشت زنان نگاه می‌کنند، نمی‌ترسند که در مورد زنان خودشان اینگونه مبتلا شوند»(کلینی، کافی، 5/535)؛ یا اینکه احتمالا به دلیل همین زمینه آزار زنان گفته شده که: «شایسته نیست برای زنان که در میان راه حرکت کنند، و بهتر است از کناره یا کنار دیوار بروند»(صدوق، من لایحضره، 3/363). طبیعتا هنگامی که جامعه با معضل آزار زنان مواجه است، اگر خانمی از کنار دیوار حرکت کند هم کمتر در معرض دید است و هم از یکسو دیوار حامی آن است و هم برای دفاع از خود آمادگی بیشتری دارد.
در چنین جامعه‌ای فقط زنان مؤمن آزاد باید حجاب داشته باشند، نه همه زنان؛ چرا؟ به این آیه قران کریم توجه کنیم: «پیامبر به همسران و دخترانت و زنان مومنان بگو: جلباب‌ها{روسری های بلند} خود را بر خویش فروافکنند، این کار برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند، بهتر است» (احزاب، 59). سوال مهم این است که این امر چگونه سبب می‌شود، آزار نبینند؟ در این خصوص دو نظر وجود دارد: 1. از کنیزان متمایز شوند تا آزار نبییند 2. به عفاف شناخته شوند تا اذیتشان نکنند.

⬅️اگر ملاک شناخته شدن به عفاف است چرا فقط زنان مؤمن آزاد باید به عفاف شناخته شوند و کنیزها نیاز به پوشش ندارند؟ اگر ماجرا صرفا بحث عفاف زنان و کنترل شهوت در جامعه می‌بود، می‌بایست همه زنان در عرصه اجتماعی ملزم به رعایت حجاب بودند؛ عدم الزام حجاب برای کنیزان نشان می‌دهد که دلیل اصلی قطعا زمینه‌ای جنسی ندارد. به نظر می‌رسد باید میان زنان از طبقات مختلف اجتماعی تفاوت ایجاد می‌شد و زن‌ها از یکدیگر متمایز می‌شدند. در چنین جامعه‌ای وقتی یک زن حجاب را رعایت می‌کرده است، چه ارزش فرهنگی را بروز می داده است و چه دلالت اجتماعی داشته است؟ گویا زنان مومن آزاد با پوشش مخصوص خود ـ به مثابه حجاب ـ نشان می‌دادند که کنیز نیستند و باید مورد احترام ویژه‌ای قرار گیرند. این بدان معناست که مسأله‌ی کنترل تحریکات جنسی جامعه، هدفی نبود که به طور اولیه از انجام مناسک حجاب مدنظر باشد و حجاب براساس چنین ارزش فرهنگی برنیامده بود، بلکه صرفا نوعی از پوشش برای تمایز اجتماعی زنان بود؛ بالطبع کنترل طغیان جنسی با ابزارهای دیگری از جمله توصیه‌های اخلاقی به خصوص در باب نگاه‌های آلوده و برخی دستورات نظیر ازدواج دنبال می‌شد.

⬅️علاوه بر عدم الزام حجاب برای کنیزان، اهل ذمه نیز از رعایت آن مستثنا بودند. از رسول خدا (ص) نقل شده که: «نگاه به دست‏ها و موهاى زنان ذمّى، حرام نيست»(کلینی، کافی5/524). در باب چرایی رخصت بی‌حجابی برای اهل ذمه، بعضی معتقدند در شرایطی که این گروه به حجاب اعتنایی نداشتند و از سوی دیگر به طور طبیعی مردان برای تعاملات روزانه نظیر کسب و کار و تردد در جامعه لازم بود تا زنان را ببینند، اگر نگاه کردن به آنان جایز نباشد، عملا موجب تعطیلی اعمال روزانه و نهایتا عسر و حرج شدیدی برای آنان می‌شد. از این رو شریعت این رخصت را قرار داد. به گفته برخی: «علت جواز نگاه کردن به زنان اهل کتاب این است که آنان حجاب را رعایت نمی‌کردند گوش شنوا هم نداشتند و چون بدون حجاب در کوچه و بازار در رفت و آمد بودند لذا چشم‌پوشی از آنان برای مسلمانان موجب عسر و حرج بود». البته در عین حال، گروه دیگری معتقدند بی‌حجابی اهل ذمه ربطی به عسر و حرج ندارد و اساسا این گروه از لحاظ اجتماعی دارای احترام والایی نبودند و به منزله‌ی کنیز بودند(نجفی، جواهر الکلام ج۲۹ ص۷۰).

⬅️در نتیجه جامعه‌ی زنان در صدر اسلام از لحاظ اجتماعی مشتمل بر سه طبقه بود: زنان مؤمن آزاد، کنیزان و اهل ذمه. دو گروه کنیزان و اهل ذمه از رعایت حجاب رخصت یافته بودند. اگر ملاک کنترل شهوانی جامعه و یا حتی عفت زنان و مردان به طور مطلق بود، آیا لازم نبود این دو گروه نیز ملزم به رعایت حجاب می‌شدند؟

#حجاب #حجاب_اجباری #حجاب_اختیاری #صدر_اسلام #انسان‌شناسی_تاریخی #هادی_گرامی #امین_شهبازی

🆔 https://t.me/Khanishha

#دانلود_مقاله

💢نسبت دو گفتمان تفسیری شیعی در اواسط سده دوم هجری: طیف مفضل و غالیان تندرو

✍️سیدمحمدهادی گرامی

🔹فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام، سال سیزدهم، شماره 49، تابستان 1400

⬅️پژوهش‌های مربوط به اندیشه‌های تفسیری و تاریخ تفسیر یکی از حوزه‌های شناخته شده در مطالعات قرآنی و تفسیری است. با این حال، توجه به تاریخ شکل‌گیری انگاره تفسیر باطن و رابطه آن با گرایش‌های تفسیری غالیانه و باطنی در حوزه تشیع کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

⬅️در دوره امام صادق (ع) و در ادامه آن اواسط سده دوم هجری، گفتمان تفسیری جریان غالیان رادیکال(تندرو) شکل می‌گیرد. با این حال، بررسی‌ها نشان می‌دهد که از لحاظ تاریخی تمایز جدی میان طیف مفضّل و غلات رادیکالی همچون ابوالخطالب و به تبع آن گفتمان تفسیری آنها وجود داشت.

⬅️این پژوهش با کاربست رویکرد تاریخ انگاره و اندیشه در مطالعات اسلامی، در پی آن است تا بررسی کند با گذار به عصر امام صادق (ع) و نزدیک شدن به اواسط سده دوم هجری، چه نسبتی میان گرایش تفسیری طیف مفضل و غالیان رادیکال وجود داشت. این بررسی براساس واکاوی دقیق و تفصیلی تطور گرایش تفسیری طیف مفضل در عصر امام صادق (ع) صورت خواهد گرفت.

#تفسیر_باطن #گفتمان_ظاهر_باطن #طیف_مفضل #غلات #ابوالخطاب #تاریخ_تفسیر #هادی_گرامی

🔰دانلود مقاله از این لینک

🆔 https://t.me/Khanishha

💢44💢یادداشت‌های حجاب(2): حجاب در جامعه طبقاتی صدر اسلام و مسأله آزار و اذیت زنان

✍️سیدمحمدهادی گرامی، امین شهبازی

⬅️در جامعه‌ی اسلامی در سده‌های نخست، ما با یک جامعه طبقاتی مواجه هستیم. بدین معنا که بعضی از افراد از جهت شأن اجتماعی در مرتبه بالاتری بودند و بعضی برای آنان کار می‌کردند و شأن اجتماعی پایین‌تری داشتند. آنچه در حجاب اسلامی از زنان خواسته شده بود، شامل همه زنان نبود بلکه صرفا از زنان مؤمن و آزاد درخواست شده بود. حتی در برخی گزارش‌ها توصیه شده که اگر زنان کنیز حجاب سرشان کنند، باید کتک بخورند: «آیا کنیز در نماز سر خود را بپوشاند؟ او را بزنید تا سرش را نپوشاند تا زن آزاد از کنیز متمایز شود»(صدوق، علل،6/354).

⬅️گزارش‌های متعددی نشان می‌دهد که جامعه‌ی اسلامی سده‌های نخست با مشکل اجتماعی آزار زنان مواجه بوده است، از جمله: «آیا کسانی که به پشت زنان نگاه می‌کنند، نمی‌ترسند که در مورد زنان خودشان اینگونه مبتلا شوند»(کلینی، کافی، 5/535)؛ یا اینکه احتمالا به دلیل همین زمینه آزار زنان گفته شده که: «شایسته نیست برای زنان که در میان راه حرکت کنند، و بهتر است از کناره یا کنار دیوار بروند»(صدوق، من لایحضره، 3/363). طبیعتا هنگامی که جامعه با معضل آزار زنان مواجه است، اگر خانمی از کنار دیوار حرکت کند هم کمتر در معرض دید است و هم از یکسو دیوار حامی آن است و هم برای دفاع از خود آمادگی بیشتری دارد.
در چنین جامعه‌ای فقط زنان مؤمن آزاد باید حجاب داشته باشند، نه همه زنان؛ چرا؟ به این آیه قران کریم توجه کنیم: «پیامبر به همسران و دخترانت و زنان مومنان بگو: جلباب‌ها{روسری های بلند} خود را بر خویش فروافکنند، این کار برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند، بهتر است» (احزاب، 59). سوال مهم این است که این امر چگونه سبب می‌شود، آزار نبینند؟ در این خصوص دو نظر وجود دارد: 1. از کنیزان متمایز شوند تا آزار نبییند 2. به عفاف شناخته شوند تا اذیتشان نکنند.

⬅️اگر ملاک شناخته شدن به عفاف است چرا فقط زنان مؤمن آزاد باید به عفاف شناخته شوند و کنیزها نیاز به پوشش ندارند؟ اگر ماجرا صرفا بحث عفاف زنان و کنترل شهوت در جامعه می‌بود، می‌بایست همه زنان در عرصه اجتماعی ملزم به رعایت حجاب بودند؛ عدم الزام حجاب برای کنیزان نشان می‌دهد که دلیل اصلی قطعا زمینه‌ای جنسی ندارد. به نظر می‌رسد باید میان زنان از طبقات مختلف اجتماعی تفاوت ایجاد می‌شد و زن‌ها از یکدیگر متمایز می‌شدند. در چنین جامعه‌ای وقتی یک زن حجاب را رعایت می‌کرده است، چه ارزش فرهنگی را بروز می داده است و چه دلالت اجتماعی داشته است؟ گویا زنان مومن آزاد با پوشش مخصوص خود ـ به مثابه حجاب ـ نشان می‌دادند که کنیز نیستند و باید مورد احترام ویژه‌ای قرار گیرند. این بدان معناست که مسأله‌ی کنترل تحریکات جنسی جامعه، هدفی نبود که به طور اولیه از انجام مناسک حجاب مدنظر باشد و حجاب براساس چنین ارزش فرهنگی برنیامده بود، بلکه صرفا نوعی از پوشش برای تمایز اجتماعی زنان بود؛ بالطبع کنترل طغیان جنسی با ابزارهای دیگری از جمله توصیه‌های اخلاقی به خصوص در باب نگاه‌های آلوده و برخی دستورات نظیر ازدواج دنبال می‌شد.

⬅️علاوه بر عدم الزام حجاب برای کنیزان، اهل ذمه نیز از رعایت آن مستثنا بودند. از رسول خدا (ص) نقل شده که: «نگاه به دست‏ها و موهاى زنان ذمّى، حرام نيست»(کلینی، کافی5/524). در باب چرایی رخصت بی‌حجابی برای اهل ذمه، بعضی معتقدند در شرایطی که این گروه به حجاب اعتنایی نداشتند و از سوی دیگر به طور طبیعی مردان برای تعاملات روزانه نظیر کسب و کار و تردد در جامعه لازم بود تا زنان را ببینند، اگر نگاه کردن به آنان جایز نباشد، عملا موجب تعطیلی اعمال روزنامه و نهایتا عسر و حرج شدیدی برای آنان می‌شد. از این رو شریعت این رخصت را قرار داد. به گفته برخی: «علت جواز نگاه کردن به زنان اهل کتاب این است که آنان حجاب را رعایت نمی‌کردند گوش شنوا هم نداشتند و چون بدون حجاب در کوچه و بازار در رفت و آمد بودند لذا چشم‌پوشی از آنان برای مسلمانان موجب عسر و حرج بود». البته در عین حال، گروه دیگری معتقدند بی‌حجابی اهل ذمه ربطی به عسر و حرج ندارد و اساسا این گروه از لحاظ اجتماعی دارای احترام والایی نبودند و به منزله‌ی کنیز بودند(نجفی، جواهر الکلام ج۲۹ ص۷۰).

⬅️در نتیجه جامعه‌ی زنان در صدر اسلام از لحاظ اجتماعی مشتمل بر سه طبقه بود: زنان مؤمن آزاد، کنیزان و اهل ذمه. دو گروه کنیزان و اهل ذمه از رعایت حجاب رخصت یافته بودند. اگر ملاک کنترل شهوانی جامعه و یا حتی عفت زنان و مردان به طور مطلق بود، آیا لازم نبود این دو گروه نیز ملزم به رعایت حجاب می‌شدند؟

#حجاب #حجاب_اجباری #حجاب_اختیاری #صدر_اسلام #انسان‌شناسی_تاریخی #هادی_گرامی #امین_شهبازی

🆔 https://t.me/Khanishha

#دانلود_مقاله
#تازه‌های_نشر

💢قرآن دست‌مایه‌ی مساوات یا غیریّت‌سازی: گفتمان‌های مدرن جهان اسلام و تفسیر اجتماعی آیه‌ی 13 سوره حجرات

✍️سیدمحمدهادی گرامی

🔹فصلنامه مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، دوره 6، شماره 2 - شماره پیاپی 2
تیر 1401

⬅️آیه سیزدهم سوره حجرات مهمترین آموزه اسلامی در نفی نژادپرستی، بازنمایی یگانگی هستی انسان‌ها و به رسمیت شناختن پرهیزگاری به عنوان تنها شاخص فضیلت انسان‌ها بر یکدیگر است. در واقع گرچه این آیه مهمترین آموزه اسلامی در زمین یکانگی هستی بشری و نفی هر نوع نژادپرستی و شاخص‌های غیراخلاقی برای برتری انسان‌ها بر یکدیگر است؛ اما همین آیه دستمایه تلاش‌ گفتمان‌ها و جریان‌های مختلف در جهان اسلام برای غیریت‌سازی قرار گرفته است.

⬅️این پژوهش با بررسی سیر تطور آراء مفسران اسلامی درباره این آیه، تلاش خواهد کرد نشان دهد چگونه درک از این آیه با گذار به دوره مدرن تغییر یافته است و گفتمان‌های مدرن در جهان اسلام بر تفسیر این آیه اثرگذار بوده‌اند. در تفاسیری که از این آیه ارائه شده است، در مجموع می‌توان ردپای چهار گفتمان فکری ـ اجتماعی در جهان اسلام را یافت: ملی‌گرایی ایرانی ـ شیعی، ملی‌گرایی عربی ـ سنی، پان ـ اسلامیسم و غرب‌ستیزی و ساینتیسم و مدرنیسم غربی. با اینکه همه این گفتمان‌ها در نفی نژادپرستی هم‌نوا هستند، اما عملا این آیه را دستمایه‌ای برای غیریت‌سازی علیه یکدیگر ـ به شکل آشکارا یا پنهان ـ به خصوص براساس «ملی‌گرایی» قرار داده‌اند.

#هادی_گرامی #تفسیر_اجتماعی #سوره_حجرات #گفتمان‌های_مدرن_اسلام #ملی‌گرایی #غیریت‌سازی

🔰دانلود مقاله از این لینک:

👉https://quranicstudies.ihcs.ac.ir/article_8035.html

🆔 https://t.me/Khanishha

💢46💢یادداشت‌های حجاب(4): چرا حجاب دستمایه‌ی کشمکش اجتماعی در جامعه‌ی معاصر شده است؟

✍️سیدمحمدهادی گرامی، امین شهبازی

⬅️در بخش چهارم یادداشت‌های حجاب به مثابه نتیجه‌گیری کلان از مباحث پیشین، با استفاده از نگاه کلیفورد گیرتز انسان‌شناس فرهنگی برجسته، تلاش می‌شود مسئله حجاب در جامعه معاصر بررسی شود. در باب تغییر اجتماعی و علل آن نظریات گوناگونی در علوم اجتماعی بیان شده است. در نگاه گیرتز فرهنگ یک نظام سامان‌یافته‌ای از معانی و نمادها است که تعامل اجتماعی بر اساس آن شکل می‌گیرد؛ به عبارتی افراد بر اساس چارچوبی از باورها، نمادهای معنادار و ارزش‌های جهان‌شان را تعریف می‌کنند.

⬅️از سوی دیگر در جوامع، ما شاهد الگوهای تعامل اجتماعی هستیم. این الگوهای تعامل صورت تحقق یافته‌ی همان سیستم فرهنگی است. به عبارت دیگر هنگامی که به معنای الگوهای تعامل اجتماعی نظر می‌کنیم، در واقع همان سیستم فرهنگی خودش را نشان خواهد داد. از این رو، الگوی تعامل اجتماعی و سیستم فرهنگی دو انتزاع متفاوت از یک پدیده هستند(رک، گیرتز، تفسیر فرهنگ ها،۱۹۲). برای مثال در برده‌داری، یک الگوی تعامل اجتماعی در جامعه وجود دارد که شیوه‌ی رفتار ارباب و برده را تعیین می‌کند؛ مثلا اختیار تنبیه کنیز. اگر به معنای این الگوی تعامل اجتماعی بپردازیم، این ارزش نمایان می‌شود که برده با انسان آزاد برابر نیست و مانند مِلک ارباب است و باید از اوامر ارباب تبعیت کند. در نتیجه این ارزش خودش را در تعامل اجتماعی نشان می دهد.

⬅️همانطور که در یادداشت‌های قبلی بیان شد، ارزش محوری پشتوانه‌ی هنجار حجاب در صدر اسلام، مبتنی بر ساختار طبقاتی اجتماع بود. کنش «با حجاب بودن» دال بر طبقه اجتماعی منحصر به فرد زن مومن آزاد به عنوان یک زن سطح بالای جامعه درک می‌شد. هنگامی که یک فرد حجاب بر تن می‌نمود، به دنبال بروز این نشانه بود که من یک زن مومن آزاد هستم و دارای احترام والاتر. از سوی دیگر، این معنا و ارزش در ساختار نظام طبقاتی یعنی برده‌داری نیز بازنمود داشت و تعامل اجتماعی میان افراد آزاد و برده با این سیستم فرهنگی در هم تنیده و سازگار بود. لذا عملا زنان مشتاق بودند حجاب بر تن کنند، زیرا تعاملات اجتماعی آنها نیز تحت تاثیر قرار می‌گرفت. بی‌حجابی برای یک زن مومن آزاد به منزله رفتار مانند یک کنیز بود و این را قبیح و دون شأن می‌دانست.

⬅️حال مسئله این است که چه زمانی کشمکش اجتماعی رخ می‌دهد؟ کلیفورد گیرتز بر این باورست که علت کشمکش به ناهم‌خوانی میان چارچوب فرهنگی و الگوبندی تعامل اجتماعی باز می‌گردد. لازم به توجه است که ساختار اجتماعی و نظام فرهنگی دارای استقلال نسبی و در عین حال به یکدیگر وابسته هستند (همان، 225).

⬅️در زمان حاضر، الگوی تعامل اجتماعی دیگر برده‌داری نیست و عملا ارزش محوری حجاب که منطق پشت پرده‌ی آن بود از بین رفته است. در این میان معناهای دیگری در طول تاریخ به عنوان هسته‌ی بنیادین حجاب مبتنی بر عفت زنان، کنترل شهوت جامعه و مانند آن ارائه شده است. اما آیا معانی فرهنگی ارائه شده برای حجاب با ساختار تعامل اجتماعی همخوان است؟ اگر همخوان باشد دیگر کشمکش اجتماعی رخ نخواهد داد و اگر ناهم‌خوان باشد جامعه دچار گسست خواهد شد: "انسان به زندگی در جهانی نیاز دارد که بتواند معنایی را به آن نسبت دهد و احساس کند جوهره این معنا را می‌تواند پیدا کند" (همان، ٢٢٦).

⬅️در جامعه فعلی، کنش «با حجاب بودن» معانی متعددی پیدا کرده است؛ هنوز عده‌ای هسته‌ی ارزشی عفت زنان و کنترل جنسی و مانند آن را درک نمی‌کنند و این را عقلانی نمی‌دانند. از طرف دیگر، گروهی این کنش را با معنای سیاسی لحاظ می‌کنند و نشانه‌ی پیروزی یا شکست حکومت اسلامی می‌دانند. از سوی دیگر، افرادی پوشش را حکم الهی و تبعیت از آن را واجب و نشانه‌ی دینداری می‌دانند. حال کدامین معنا با الگوهای تعامل اجتماعی سازگار است؟

⬅️این تکثر در معنا و از بین رفتن ساختار طبقاتی در جامعه معاصر، سبب کشمکش در میان مردم شده است. عملا معانی مبتنی بر عفت و کنترل شهوت در میان گروهی از افراد مورد پسند واقع نشد و عدم سازگاری میان الگوهای تعامل اجتماعی و معانی فرهنگی سبب بروز گسست موجود در جامعه گشت.

#حجاب #حجاب_اجباری #حجاب_اختیاری #صدر_اسلام #انسان‌شناسی_تاریخی #هادی_گرامی #امین_شهبازی

🆔 https://t.me/Khanishha

💢29💢ملاحظاتی انتقادی درباره نشست تحلیل فهرستی آقای مددی: فرصت‌سوزی یا فرصت‌سازی

✍️سیدمحمدهادی گرامی

⚠️کسی که در درک اکنون ناتوان باشد، در درک واقعیت‌های تاریخی ناتوان‌تر است

[بخش 1 از 3]

⬅️روز گذشته 21 فروردین 1400 گفتگویی برخط میان آقای مددی و رابرت گیلیو و اندرو نیومن در خصوص تحلیل فهرستی برگزار شد که برخی آن را نقطه عطفی در تاریخ تعاملات علمای شرق با اندیشمندان غربی دانستند و در تنور این پندار بیش از پیش دمیدند.

⬅️من نمی‌خواهم در اینجا درباره اینگونه تحلیل‌ها و واکنش‌ها بحث مستقلی کنم، بلکه هدفم ارائه دیدگاهم درباره انگاره «مسلک فهرستی/ تحلیل فهرستی» است؛ چون به رغم حضور در نشست، امکان ارائه نظر و پرسش فراهم نشد و آن را به اینجا موکول کردم. با این حال، به این نکته اکتفا می‌کنم که حتی اگر اصل چنین رویدادی ـ یا مثلا دیدار پاپ با آقای سیستانی ـ را بی‌سابقه بدانیم، باید در خصوص زمینه‌های روانشناختی و فرهنگی که سبب بروز چنین شور و شعف بی‌سابقه‌ای در ما شده است بیشتر اندیشگی و تأمل کنیم. دست‌کم نویسنده این سطور از کنار انعکاس پرطمطراق چنین رویدادهایی در شرق، بوی ناخوش از خودباختگی علمی ـ فرهنگی را استشمام می‌کند.

⬅️این تأمل و ملاحظه و بازاندیشی در هویت شرقی/ایرانی/اسلامی علاوه بر اینکه مانع از پرداختن به حواشی و دلخوش‌کردن به تاریخی بودن و بی‌سابقه بودن‌ چنین دیالوگ‌هایی خواهد شد، فرصت بیشتری به ما جهت تمرکز بیشتر بر کیفیت برگزاری چنین رویدادهایی خواهد داد. دست‌کم درباره مواجهه آقای مددی با نیومن و گیلیو توقع نگارنده بیش از این بود و هراسانم آنچه که در برابر چشمان دو اسلام‌پژوه ‌غربی و برخی از مخاطبان آن نواحی به نمایش گذاشته شد، چیزی نبود که بتواند آبروی از دست‌رفته شرق در این حوزه‌ها را بازستاند و حتی فرصت تکرار چنین «رویدادهای تاریخی» را تنگ‌تر کند(باشد این بحث تا وقت دگر).

⬅️ آنچه که در این نشست در خصوص تحلیل فهرستی مطرح شد از چند جهت قابل تأمل بود. نگارنده به طور کلی با دیدگاه آقای مددی و ارادتمندان به ایشان همدل است که انتقال حدیثی در امامیه مبتنی بر منابع مکتوب بوده است و به اصطلاح طرق انتقال مکتوب بیشترین بار را در این زمینه متحمل شده‌اند. با اینکه هسته این ایده قابل دفاع به نظر می‌رسد، اما آنچه در فراگرد این هسته به سمع و نظر مخاطبان رسانده شد، قابل تأمل و تاحدی مبالغه‌آمیز بود.

⬅️با اینکه آقای مددی، در طول گفتگو در موارد متعددی تلاش کرد تا جایگاه دانش رجال را در میان شیعیان نخستین به کلی نابود نکند و آن را از حیّز انتقاع ساقط نکند و اعتبار و آبرویی در کنار سنت فهرستی برای آن نگاهدارد، اما عملا آنچه که مخاطب از کلیت این نشست حس می‌کرد و برداشت می‌کرد بسیار رادیکال‌تر از این بود. ایشان در اوایل نشست تأکید کرد که دانش رجال در چند سده نخست آنگونه که برای اهل سنت مسأله و مشکله بود، برای شیعیان نبود. چون زمانی که اهل سنت در اوایل سده دوم هجری به خود آمدند و به کتابت حدیث نبوی پرداختند و مشغول بسامان کردن اِسناد روایات خود به پیامبر شدند، هنوز شیعیان به ائمه خود دسترسی داشتند و این امر دست کم تا یک قرن بعد از آن نیز تداوم یافت؛ پس به دلیل حضور و دسترسی عملا دغدغه رجالی و اتصال اسناد برای شیعیان وجود نداشت.

⬅️این بیان با اینکه در گام نخست خوش‌تراش و گوش‌نواز به نظر می‌آید، براساس شواهد تاریخی برجای مانده از آن دوره قابل دفاع نیست، و بیش از آنکه بیانی مبتنی بر واقعیت‌های تاریخی ـ همانگونه دغدغه ایشان است ـ باشد به نظر می‌رسد براساس تحمیل یه تحلیل کلامی بر واقعیت‌های تاریخی باشد. نگارنده در کتاب نخستین اندیشه‌های حدیثی شیعه نشان داده است که دغدغه و گفتمان اسناد و اتصال احادیث ـ آن هم به پیامبر نه امامان قبلی! ـ از اواخر سده نخست هجری در شیعه شکل گرفت و حتی امام باقر(ع) برای کسب مقبولیت مجبور بود برخی روایاتش را با واسطه جابر بن عبدالله انصاری، به پیامبر اسناد دهد. در همان دوره گزارش‌هایی در دست است که اصحاب امامان، از ایشان اسناد می‌خواستند و یا خود امام به یاران چنین توصیه‌ای می کردند. همچنین جای این پرسش وجود دارد که گزارش های متعدد دیگر امامان که روایات خود را متصل به پیامبر می‌کردند، براساس چه دغدغه و نگرانی شکل گرفته است؟! به نظر می‌رسد دغدغه و گفتمان اسناد در شیعه پا به پای اهل سنت و حتی اندکی زودتر از آنها شکل گرفت؛ واقعیت تاریخی که با تحلیل‌هایی از جنس آنچه بیان شد، به چالش کشیده نخواهد شد.

#تحلیل_فهرستی #مسلک_فهرستی #هادی_گرامی #واقع‌گرایی #حجت‌گرایی #رابرت_گیلیو #اندرو_نیومن

ادامه👇

🆔 https://t.me/Khanishha