مكتبة المجلسي ودارالتراث

# آثار تحلیلی ـ سیاسی و حماسی نهضت عاشورا
75- نهضت كوفه از دیدگاه روانشناسی اجتماعی
پاشا، ابراهیم، تهران، آتیه، چاپ اوّل، 1379، 182 ص.
كتاب، پژوهشی است درباره حركت مسلم علیه السلام و پیامدهای آن. در این پژوهش، پژوهنده، این بخش از نهضت امام حسین علیه السلام را از منظر روان شناسی اجتماعی بررسی و ارزیابی می كند. عناوین مباحث كتاب ـ پس از مقدمه ای در باب روش شناسی و موضوع تحقیق ـ بدین قرار است:
معاویه و شخصیت او، سازمان سیاسی حكومت معاویه، گردآوری بیعت برای یزید و صحنه مرگ معاویه، شخصیت یزید و مقدمه حكومت او، شهر كوفه و زمان خلافت یزید، حركت مسلم ابن عقیل به طرف كوفه، حركت كوفه و انتشار خبر آن در دمشق و تصمیمات بعدی، بصره و حكومت عبیدالله بن زیاد، حركت و ورود ابن زیاد به كوفه، شرایط اجتماعی كوفه در زمان حكومت عبیداللّه بن زیاد.

حسن بن علی که نیمه رمضان سال سوم به دنیا آمد و رسول الله او را حسن نامید. روز سوم ربیع الاول سال 50 هم درگذشت.
حسین که پنجم شعبان سال چهارم هجرت به دنیا آمد و روز عاشوراء دهم محرم سال 61 به دست سنان بن انس نخعی که لعنت خدا بر او باد کشته شد و خولی بن یزید اصبحی سر او را جدا کرد.
زینب دختر بزرگ علی که همسر عبدالله بن جعفر شد.
ام کلثوم کبری که همسر عمر شد و بچه ای از او نماند.
@jafarian1964

🔴از زمان تاسیس شهر کوفه تا حکومت معاویه：
1⃣سعد بن ابی وقاص：
در ابتدای تاسیس کوفه، عمر بن خطاب وی را به حکومت این شهر منصوب کرد؛ عثمان نیز مدتی او را در این سمت منصوب وسپس او را عزل کرد.
2⃣مغیرة بن شعبه：
عمر بن خطاب او را منصوب و عثمان او را عزل کرد، چون معاویه عهده‌دار خلافت شد، مغیرة را به حکومت کوفه گمارد و او پیوسته در کوفه بود، تا این که در سال ۵۰ قمری در گذشت.
3⃣عمار بن یاسر：
عمر او را به زمامداری کوفه گمارد.
4⃣ولید بن عقبه：
عثمان در سال ۲۵ قمری پس از سعد بن ابی وقاص، او را به حکومت گمارد.
5⃣سعید بن العاص：
عثمان بعد از بر کنار کردن ولید بن عقبه او را به حکومت کوفه منصوب کرد و مردم کوفه در سال ۳۴ قمری او را بیرون کردند و خواستند ابو موسی اشعری حاکم کوفه شود، لذا نامه‌ای به عثمان نوشتند. او نیز ابو موسی اشعری را منصوب کرد.
7⃣عقبه بن عمرو：
حضرت علی(ع) وی را جانشین خود در کوفه قرار داد و هنگامی که به جنگ صفین رفت او را عزل کرد.
7⃣عمارة بن شهاب：
در سال ۳۶ قمری کارگزار حضرت علی(ع) در کوفه بود.
8⃣ابو موسی اشعری：
در سال ۱۷ قمری عمر، او را به حکومت بصره گمارد و چون عثمان به زمامداری رسید، وی را در این مقام ابقا و سپس عزل کرد.ابو موسی به کوفه رفت. مردم کوفه پس از اینکه سعید بن العاص را اخراج کردند، از عثمان خواستند تا ابوموسی را به زمامداری کوفه بگمارد، عثمان نیز او را به حکومت کوفه منصوب کرد.
ابو موسی تا زمان کشته شدن عثمان در کوفه باقی ماند، چون حضرت علی(ع) به خلافت رسید، او را در این منصب ابقا فرمود و پس از مدتی جنگ جمل پیش آمد و حضرت علی (ع) شخصی را نزد مردم کوفه فرستاد تا از آن‌ها بخواهد ایشان را در جنگ جمل یاری کنند. ولی ابوموسی از آنها خواست تا از جنگ خودداری کنند لذا حضرت علی (ع) او را از کار بر کنار کرد.
🔴از حکومت معاویه تا زمان عبدالملک بن مروان：
1⃣زیاد ابن ابیه：
معاویه او را به حکومت بصره و کوفه گمارد، و تازمان مرگ در سال ۵۳ قمری عهده‌دار حکومت آنجا بود.
2⃣ضحاک بن قیس：
در سال ۵۳ قمری معاویه پس از مرگ زیاد بن ابیه، او را منصوب کرد. او نیز رفت و مردم را به بیعت با عبدالله بن زبیر دعوت کرد و با مروان بن حکم جنگید و در سال ۶۵ قمری در مرج راهط کشته شد.
3⃣عبد الله بن خالد：
معاویه او را به، زمامداری کوفه گمارد.
4⃣سعد بن زید：
او از قبیله خزاعه بود. معاویه، او را منصوب کرد.
5⃣عبد الرحمن بن عبدالله：
وی فرزند ام حکم، خواهر معاویه بن ابی سفیان بود. دایی‌اش معاویه در سال ۵۷ قمری او را به حکومت کوفه منصوب کرد. او اخلاق پسندیده‌ای نداشت، لذا مردم کوفه او را بیرون کردند.
6⃣نعمان بن بشیر：
وی آخرین کسی به شمار می‌رود که از سوی معاویه بن ابی سفیان، عهده‌دار زمامداری کوفه شد. وی در سال ۶۵ قمری به قتل رسید.
7⃣عبید الله بن زیاد：
یزید بن معاویه زمانی او را به حکومت کوفه منصوب کرد، که در سال ۶۰ قمری مسلم بن عقیل به منظور دعوت مردم برای یاری رساندن امام حسین(ع) به کوفه آمد.
8⃣عمرو بن حریث：
وی از سوی زیاد بن ابیه، عهده‌دار حکومت کوفه شد و هر گاه زیاد از کوفه بیرون می‌رفت، او را جانشین خود قرار می‌داد، وی جانشین عبیدالله بن زیاد نیز بود.
9⃣عامر بن مسعود：
او پس از مرگ یزید به انتخاب مردم کوفه، زمامداری کوفه را به دست گرفت، تا اینکه عبدالله بن زبیر به عنوان خلیفه تعیین شد. و وی از طرف عبدالله بن زبیر به حکومت کوفه منصوب شد.
🔟عبد الله بن یزید：
وی از سوی عبدالله بن زبیر به حکومت مکه رسید، سپس زمامداری کوفه را به وی واگذار کرد.
1⃣1⃣عبدالله بن مطیع：
عبدالله بن زبیر او را به حکومت کوفه منصوب کرد، و مختار او را از کوفه بیرون کرد وی به مکه بازگشت.
2⃣1⃣مختار بن ابوعبید ثقفی：
با شکست عبدالله بن مطیع حاکم کوفه شد و هر گاه مختار به مداین می‌رفت، سائب بن مالک اشعری را به حکومت کوفه می‌گمارد.
3⃣1⃣مصعب بن زبیر：
در ۶۷ ه‍.ق عبدالله او را به حکمرانی بصره گمارد، سپس با شکست دادن مختار حکمرانی کوفه را نیز به او واگذار کرد.
📚منابع：
۱)تاریخ الکوفه براقی،ص۲۴۹_۲۴۶
@TarikhEslam

ابن السمناني برخاسته از گرايش معتزلی اش نسبت به عثمان بن عفان و همچنين يزيد بن معاويه انتقاد داشت (نک: 4/ 1488). او روايتی هم از ابوبکر درباره انتخابش به خلافت نقل می کند که در آن به نحوی سعی شده مخالفت حضرت امير (ع) برای بيعت با ابوبکر را قابل فهم برای خليفه اول جلوه دهد (ج 1 ص 67). در مجموع در اين کتاب نظرش نسبت به شيعه و از جمله اماميه معتدل است.

💠 امام حسن مجتبی علیه السلام، کریم اهل بیت 💠

✍ امام حسن مجتبی(ع)، (۳-۵۰ق)، به مدت ۱۰ سال (۴۰-۵۰ق.) امام مسلمین بود. او هفت سال از عمر خود را با پیامبر(ص) همراه بود و در بیعت رضوان و ماجرای مباهله با مسیحیان نجران حضور داشت. ایشان یکی از اصحاب کسا است که آیه تطهیر درباره آنان نازل شد. آیه اطعام و آیه مودت و آیه مباهله نیز درباره او و پدر و مادر و برادرش نازل شده است. او دو بار کل دارایی‌اش را در راه خدا بخشید و سه بار نیمی از اموالش را به نیازمندان داد. و به سبب همین بخشندگی‌ها، او را «کریم اهل بیت» خوانده‌اند.
✅ در دوره خلافت امام علی(ع) همراه او به کوفه رفت و در جنگ‌های جمل و صفین از فرماندهان سپاه بود. پس از شهادت پدر به امامت رسید و در همان روز، بیش از چهل هزار نفر با او بیعت کردند. معاویه، خلافت او را نپذیرفت و با لشکری از شام به سوی عراق حرکت کرد. امام مجتبی(ع) نیز سپاهی به فرماندهی عبید الله بن عباس به سمت معاویه فرستاد و خود به همراه یک گروه دیگر به ساباط رفت. پس از برخوردی که میان دو سپاه رخ داد و به شکست شامیان انجامید، معاویه تلاش کرد با دسیسه و توطئه میان سپاهیان امام حسن(ع)، زمینه را برای برقراری صلح فراهم کند.
✅ در این شرایط، امام حسن مورد سوءقصد یکی از خوارج قرار گرفت و زخمی شد وگروهی از سران کوفه به معاویه نامه نوشتند و قول دادند حسن بن علی(ع) را به وی تسلیم کنند یا به قتل برسانند. معاویه نامه‌های کوفیان را برای حسن بن علی(ع) فرستاد و به او پیشنهاد صلح داد. سرانجام امام مجتبی(ع) به ناچار صلح و واگذاری خلافت به معاویه را پذیرفت به این شرط که معاویه بر اساس کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) عمل نماید و برای خود جانشین تعیین نکند و همه مردم از جمله شیعیان علی(ع) در امنیت باشند. بعدها معاویه به هیچ‌یک از این شرط‌ها عمل نکرد.
✅ امام(ع) پس از ماجرای صلح در سال ۴۱ق، به مدینه بازگشت و تا پایان عمر در آنجا ماند. و مرجعیت علمی را بر عهده داشت.
وقتی معاویه تصمیم گرفت برای ولایتعهدی پسرش یزید بیعت بگیرد، صد هزار درهم برای جعده (همسر امام حسن) فرستاد تا امام را مسموم و به شهادت برساند. و او این چنین کرد. بنابر نقلی، امام(ع) وصیت کرده بود کنار قبر پیامبر(ص) دفن شود ولی مروان بن حکم و عده‌ای از بنی امیه مانع این کار شدند. سرانجام پیکر او در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

.........................................

📚 پی نوشت:

۱). الارشاد، ج۲، ص۱۵و۱۷ و۱۶۸
۲). مسند احمد بن حنبل ، ج ۱، ص۳۳۱
۳). ابن شهر آشوب، المناقب، ج۴، ص۷ و۱۸و۴۴
۴). حیات فکرى و سیاسى ائمه، ص۱۴۸-۱۵۵.

🔸پس از مرگ معاویه امام حسین علیه السلام چه کرد؛


الف) ترک بیعت با یزید (و اعلام عدم شایستگى او براى خلافت): با توجّه به این که امام حسین(علیه السلام) یزید را هرگز شایسته این جایگاه رفیع نمى دانست و خود را به حق شایسته ترین فرد براى امر خلافت مى دید، با یزید بیعت نکرد و حکومت او را به رسمیّت نشناخت.
از این رو، هنگامى که خبر مرگ معاویه به مدینه رسید و آن حضرت توسّط والى مدینه احضار شد، امام(علیه السلام) در پاسخ به عبدالله بن زبیر که پرسید چه خواهى کرد؟ فرمود: «هیچ گاه با یزید بیعت نخواهم کرد، چرا که امر خلافت پس از برادرم حسن(علیه السلام) تنها شایسته من است». (إِنِّی لاَ أُبایِعُ لَهُ أَبَداً، لِاَنَّ الاَمْرَ إِنَّما کانَ لِی مِنْ بَعْدِ أَخِی الْحَسَنِ).(1)

همچنین به والى مدینه نیز فرمود: «إِنَّا أَهْلُ بَیْتِ النُّبُوَّةِ، وَ مَعْدِنُ الرِّسالَةِ، وَ مُخْتَلِفُ الْمَلائِکَةِ... وَ یَزیدُ رَجُلٌ فاسِقٌ شارِبُ الْخَمْرِ، قاتِلُ النَّفْسِ المُحَرَّمَةِ، مُعْلِنٌ بِالْفِسْقِ، وَ مِثْلِی لا یُبایِعُ لِمِثْلِهِ»; (ما از خاندان نبوّت و معدن رسالت و جایگاه رفیع رفت و آمد فرشتگانیم... در حالى که یزید مردى است، فاسق، مى گسار، قاتل بى گناهان; او کسى است که آشکارا مرتکب فسق و فجور مى شود. بنابراین، هرگز شخصى همانند من، با مردى همانند وى بیعت نخواهد کرد).(2)

همچنین امام(علیه السلام) در پى اصرار «مروان بن حکم» براى بیعت با یزید، با قاطعیّت فرمود: «وَ عَلَى الاِسْلامِ، ألسَّلامُ إِذْ قَدْ بُلِیَتِ الاُمَّةُ بِراع مِثْلَ یَزِیدَ، وَ لَقَدْ سَمِعْتُ جَدِّی رَسُولَ اللهِ(صلى الله علیه وآله) یَقُولُ: اَلْخِلافَةُ مُحَرَّمَةٌ عَلى آلِ أَبِی سُفْیانَ»; (هنگامى که امّت اسلامى به زمامدارى مثل یزید گرفتار آید، باید فاتحه اسلام را خواند! من از جدّم رسول خدا شنیدم که مى فرمود: خلافت بر خاندان ابوسفیان حرام است!).(3)

در واقع امام(علیه السلام) با این جمله، عمق فاجعه زمامدارى یزید را بیان مى کند و با استشهاد به کلام رسول خدا(صلى الله علیه وآله) تصدّى خلافت توسّط فرزندان ابوسفیان را حرام مى شمارد.

🔸در سخن دیگرى که آن حضرت خطاب به برادرش محمّد حنفیّه مى فرماید، بار دیگر بر عدم بیعت با یزید ـ به هر قیمتى ـ تأکید مىورزد و مى فرماید:

«یا أَخِی! وَاللهِ لَوْ لَمْ یَکُنْ فِی الدُّنْیا مَلْجَأٌ وَ لا مَأْوَى، لَما بایَعْتُ یَزیدَ بْنَ مُعاوِیَةَ»;

(اى برادر! به خدا سوگند! اگر در هیچ نقطه اى از دنیا، هیچ پناهگاه و جاى امنى نداشته باشم هرگز با یزید بن معاویه بیعت نخواهم کرد).(4)

ب) تصریح به شایستگى خود براى خلافت: امام حسین(علیه السلام) علاوه بر آن که یزید را شایسته این جایگاه والا نمى دانست، به شایستگى خود نسبت به امر ولایت و حاکمیّت اسلامى تصریح مى کند. در واقع امام(علیه السلام) با این جملات در مسیر تشکیل حکومت اسلامى و به عهده گرفتن خلافت مسلمین حرکت مى کند.

امام حسین(علیه السلام) در خطبه اى که پس از نماز عصر در جمع لشکریان «حرّ» خواند، فرمود:

«أَیُّهَا النّاسُ! أَنَا ابْنُ بِنْتِ رَسُولِ اللهِ(صلى الله علیه وآله) وَ نَحْنُ أَوْلى بِوِلایَةِ هذِهِ الاُمُورِ عَلَیْکُمْ مِنْ هؤُلاءِ الْمُدَّعِینَ ما لَیْسَ لَهُمْ»; (اى مردم! من فرزند دختر رسول خدایم، ما به ولایت این امور بر شما (و امامت مسلمین) از این مدّعیان دروغین سزاوارتریم).(5)

همه اینها علاوه بر مواردى است که امام حسین(علیه السلام) در حیات معاویه ـ آنگاه که مسأله ولایت عهدى یزید مطرح شد ـ به شایستگى خویش بر امر خلافت تأکید ورزید.

ج) پاسخ به دعوت کوفیان: از نمودهاى تلاش امام حسین(علیه السلام) براى تشکیل حکومت اسلامى، پاسخ به دعوت کوفیان جهت پذیرش رهبرى قیام بر ضدّ حکومت نامشروع یزید است.

همچنین فرستادن امام(علیه السلام) سفیر و نماینده خود، جناب مسلم بن عقیل(رحمه الله) را به کوفه براى ارزیابى دعوت آنان و بسیج نیروها و گرفتن بیعت از مردم، حکایت از عزم امام(علیه السلام) جهت یک تشکیلات منسجم و با برنامه ادامه دار دارد.

با توجّه به این که کوفه مرکز علاقمندان و شیعیان على بن ابى طالب(علیه السلام) بود، تصمیم امام حسین(علیه السلام) بر آن بود که این شهر را پایگاه اصلى قیام و نهضت اسلامى خود قرار داده و از آن مکان انقلاب را رهبرى کرده و به دیگر شهرها گسترش دهد.(6)

پی نوشت:

(1) . مقتل الحسین خوارزمى، ج 1، ص 182.
(2) . فتوح ابن اعثم، ج 5، ص 18 و بحارالانوار، ج 44، ص 325.
(3) . ملهوف (لهوف)، ص 99 و بحارالانوار، ج 1، ص 184.
(4) . فتوح ابن اعثم، ج 5، ص 31 و بحارالانوار، ج 44، ص 329.
(5) . فتوح ابن اعثم، ج 5، ص 137 و تاریخ طبرى، ج 4، ص 3

♦️نقل از سایت دفتر ایت الله مکارم.

از لطف و پیگیری شما ممنونم و بدیهی است که بنده در این مجال اندک نمی توانم همه جوانب موضوع را شرح دهم. توضیح آنچه عرض کردم به دقت در اوضاع در میان خود بنی امیه و مخالفان و رقبای سیاسی دارد که بخش هایی از آن را پیشتر عرض کردم و البته اینها استنباط بنده از مجموع روایات است. راست است که معاویه برای پسرش بیعت گرفت، اما هم خود یزید و هم اصل موروثی بودن مخالفان جدی داشت. ما معمولا فقط به مخالفان جانشینی یزید در بین دیگر قبایل و تیره ها و عشیره ها دقت می کنیم، حال آنکه شماری از شیوخ بنی امیه هم خلافت او را بر نمی تابیدند. از طرف دیگر، فرزندان یزید هم در آن وقت نوجوان بودند‌. این‌ موضوع آینده سیاسی ادامه خلافت در اولاد معاویه را در ابهام فرو می برد و در تحریک و تحریض مخالفان تاثیر تمام داشت. یعنی با حذف یزید راه برای سایر رقبا باز می شد. حالا رقبا که بودند؟ مروان که از دوره پیامبر خوشنام‌ نبود و عثمانی ها هم بر سر قضایای مربوط به عثمان از او دلخوشی نداشتند، برای رسیدن به تخت خلافت چند مانع بزرگ داشت. چه کسی با امام حسین علیه السلام تنها نواده ذکور پیامبر و فرزند فاطمه زهرا در مقام قیاس بود؟ نه فقط در بین جماعت شیعه امیرالمؤمنین بلکه در بین طبقات مختلف هم سیدالشهدا محبوبیت تمام داشت. نفر بعدی عبدالله بن زبیر بود که خودش هم صحابی بود و ادعاها و هوادارانی داشت. حتی بعضی از سنتی ها به عبدالله بن عمر هم نظر داشتند. بدین ترتیب، در وقت مرگ معاویه، مروان از هرکسی به تخت خلافت دورتر بود و در صورتی که شام را هم می داشت، با وجود این رقبا دست کم دو منطقه زیر نگین او در نمی آمد. یکی عراق و سرزمین های وابسته به آن تا اقصای شرق بود و دیگری حجاز. کنار زدن این رقبا هم کار آسانی نبود. اما می شد رقبا را به نام یزید و تا حد ممکن به دست او کنار زد و بدنامی آن را بر گردن او گذاشت و یارگیری کرد. مروان نخست در مدینه و در دارالاماره، حاکم را به قتل سیدالشهدا برانگیخت ولی حاکم نپذیرفت و مروان به او گفت کار را سخت کردی. به محض اینکه امام رو به سوی کوفه نهاد و ابن زیاد علاوه بر بصره حاکم کوفه هم شد و شهر قبل از ورود او تقریبا در دست شیعیان بود، مروان نامه کوتاهی شامل چند سطر به ابن زیاد نوشت: حسین بن علی رو به سوی کوفه دارد و حسین پسر فاطمه است. والسلام. مروان با توجه به تجربه سابق در دوره عثمان که نامه اش لو رفته و خودش به دردسر افتاده بود این بار نامه را طوری نوشت که اگر هم به دست کسی افتاد چیز خاصی از آن استنباط نشود، ولی ابن زیاد مطلب را گرفت. حالا می رسیم بر سر ابن زیاد‌. او از اختلافات شدید در بین بنی امیه بر سر خلافت یزید اطلاع داشت و می دانست که الامر لا یتم! اگر پای حسین بن علی به کوفه برسد برای او جایی نخواهد بود و حتی به احتمال بسیار جان به سلامت نخواهد برد. چنانکه بعد از واقعه کربلا و شاید چند روز مانده به کشته شدنش به صراحت گفت که اگر حسین را به قتل نمی رساندم خودم به‌قتل می رسیدم. از طرفی عبدالله بن زبیر را هم باید در نظر می گرفت و می دانست که در خلافت او هم جایی ندارد. اما اگر خلافت به مروان می رسید چه؟ این‌محاسبه کمابیش ساده او را به مروان نزدیک می کرد. وقتی خبر مرگ یزید به بصره رسید ابن زیاد به منبر رفت و خبر مرگ او را داد و کوچکترین اشاره ای هم به جانشین او نکرد. بعد هم به شام رفت و همو بود که همگان را به بیعت با مروان تشویق کرد و جنگ های چند روزه در شام بین ضحاک بن قیس و هواداران شاخه سفیانی و هواداران مروان‌نشان داد که حتی شام هم به راحتی به مروان نرسید. مروان از همانجا ابن زیاد را بر عراق گماشت. تا اینجا کار مطابق محاسبات او پیش رفته بود. مروان مثل معاویه شده بود و خود او مثل پدرش. در واقع ابن زیاد خلیفه نمی شد ولی می توانست مثل پدرش شریک خلافت باشد. می دانیم که حاکم عراق از زمان زیاد و حتی بعد از آن هم در سرتاسر دوره اموی در واقع شریک خلافت بود. اینکه عرض کردم ابن زیاد هواهایی در سر داشت از این جهت بود که می دانست پس از مرگ معاویه، بلندپروازی او با وجود این رقبا و مخالفان یزید حتی در بین شیوخ بنی امیه به جایی نخواهد رسید و حتی ممکن است نه فقط به عزل از حکومت، بلکه به قیمت جان او تمام شود.
بدیهی است که بنده قصد ندارم از گناه یزید ملعون بکاهم ولی سرعت حوادث در عراق به نحوی پیش می رفت که امکان نظارت مستمر او عملا وجود نداشت و به همین سبب وقتی کاروان اسرای کربلا را نزد او حاضر کردند سخت شگفت زده شد و گفت من به اطاعت ابن زیاد به کمتر از این هم راضی بودم! این مطالبی که تاکنون عرض کردم نگاه به اردوگاه خلافت بود، اما در اردوگاه سیدالشهدا مسائل دیگری جریان داشت که بکلی از لون دیگری بود...

25 ربیع الأوّل
2 ـ صلح امام حسن علیه السلام

قرار داد امام حسن مجتبی علیه السلام با معاویه ملعون در 25 ربیع الأوّل بوده (3)، و بعضی در 26 این ماه نقل کرده اند (4)، که شامل موارد زیر بود : (5)

1. به علی علیه السلام دشنام ندهند.
2. خون شیعیان محترم و محفوظ بماند، و حقوقشان پایمال نگردد.
3. معاویه یک میلیون درهم بین یتیمان جنگ جَمَل و صفّین تقسیم کند.
4. امام علیه السلام معاویه را امیر المؤمنین نخواند.
5. معاویه باید بر اساس کتاب خدا و سنّت پیامبر صلّی الله و علیه و آله عمل کند.
6. معاویه پس از مرگ، خلافت را به دیگری واگذار نکند.

معاویه این شرایط و شرایط دیگر مربوط به حفظ اسلام به ویژه شیعیان را پذیرفت و جنگ پایان یافت، امّا آن ملعون به هیچ یک از شروط این قرار داد عمل ننمود، بلکه خلاف تمام آنها عمل کرد.

📚 منابع :

3. تتمّة المنتهی : ص 41 ـ 40. و ... .
4. فیض العلام : ص 225. و... .
5. ارشاد : ج 2، ص 14. و ... .

@TaqvimeShia