گفتگوهای تراثی

✅ حماسه‌ی فرزدق

در تاریخ ضبط است که هشام بن عبدالملک به حج آمده بود و کثرت جمعیت مانع شد که حجرالاسود را استلام کند. پس در گوشه‌ای برای او فرشی انداخته و نشسته بود که امام سجاد علیه السلام وارد طواف شد و وقتی به حجرالاسود رسید، مردم کنار رفتند و حضرت مکرّر استلام نمود. هشام فوق العاده ناراحت شد. یکی از اطرافیان پرسید: این مرد کیست که مردم چنین به او احترام دارند؟ هشام تجاهل کرد و گفت نمی‌دانم. فرزدق آنجا بود.

همام بن غالب، معروف به «فرزدق»، شاعر زبردست و توانای عرب، با آنکه به واسطه کار و شغل و هنر مخصوصش پیش از هر کس دیگر می‌بایست حرمت و حشمت هشام را حفظ کند، چنان وجدانش تحریک شد و احساساتش به جوش آمد که فورا گفت: «لکن من او را می‌شناسم.» و به معرفی ساده قناعت نکرد، بر روی بلندی ایستاده، قصیده ای غرا- که از شاهکارهای ادبیات عرب است و فقط در مواقع حساس پر از هیجان که روح شاعر مثل دریا موج بزند، می‌تواند چنان سخنی ابداع شود- فی البداهه سرود. در ضمن اشعارش چنین گفت:

«این شخص کسی است که تمام سنگریزه‌های سرزمین بطحاء او را می‌شناسند، این کعبه او را می‌شناسد، زمین حرم و زمین خارج حرم او را می‌شناسد. این فرزند بهترین بندگان خداست. این است آن پرهیزکار پاک پاکیزه مشهور. اینکه تو می‌گویی او را نمی‌شناسم، زیانی به او نمی‌رساند. اگر تو یک نفر فرضاً نشناسی، عرب و عجم او را می‌شناسد..»

قصیده‌ی فرزدق مفصل است. ما چند بیت از آن قصیده را می‌آوریم: تمام قصیده در مناقب ابن شهر آشوب موجود است:

هذا الذی تعرف البطحاء و طاته
و البیت یعرفه و الحل و الحرم

ما قال لاقط الا فی تشهده
لولا التشهد کانت لانه نعم

یغضی حیاء و یغضی من مهابته
فما یکلم الا حین یبتسم

من معشر حبهم دین و بغضهم
کفر و قربهم منجی و مقتصم

مقدم بعد ذکر الله ذکرهم
فی کل فرض و مختوم به الکلم

«این مردی است که حجاز، خانه خدا، حل، حرم او را می‌شناسند. نه، در کلامش نیست ـ حاجت سائل را همیشه برآورده می‌کند جز در تشهد ـ که لا اله الا الله می‌گوید. و اگر تشهد در نماز نبود، نه او، همیشه آری بود: هنگام برخورد با مردمان چشم‌ها را فرو می‌بندد برای آن که حیا دارد، و دیگران چشم فرو می‌بندد به جهت ابهتی که او دارد. و سخن با او نمی‌گویند مگر که آن بزرگوار تبسّم کند. روز قیامت حبّ آنها دین است و بغض آنها کفر است و قرب و نزدیکی به آنان پناه و نجات انسان‌ها است. در نمازها یاد آنها و اسم آنها مقدم بر هر چیزی است بعد از اسم خدای متعال. و نمازها به اسم آنان تمام می‌شود ـ یعنی در نماز بعد از اسم خدا در اقامه، اسم اهل‌بیت است و آخر مطلب که در تشهد آخر گفته می‌شود باز اسم اهل‌بیت است. گفته شده که فرزدق به این اشعار آمرزیده شده است و به گفته جامی اگر اهل عالم به این اشعار آمرزیده شوند جا دارد.

هشام از شنیدن این قصیده و این منطق و بیان، از خشم و غضب آتش گرفت و دستور داد مستمری فرزدق را از بیت المال قطع کردند و خودش را در «عسفان» -بین مکه و مدینه- زندانی کردند...

علی بن الحسین(ع) مبلغی پول برای فرزدق فرستاد. فرزدق از قبول آن امتناع کرد و گفت: «من قصیده را فقط در راه عقیده و ایمان و برای خدا انشاد کردم و میل ندارم در مقابل آن پولی دریافت دارم».

بار دوم علی بن الحسین آن پول را برای فرزدق فرستاد و پیغام داد به او که: «خداوند خودش از نیت و قصد تو آگاه است و تو را مطابق همان نیت و قصد، پاداش نیک خواهد داد. تو اگر این کمک را بپذیری، به اجر و پاداش تو در نزد خدا زیان نمی‌رساند.» و فرزدق را قسم داد که حتما آن کمک را بپذیرد.فرزدق هم پذیرفت.

ملا عبدالرحمن جامی (شاعر معروف)... قصیده معروف فرزدق را در مدح امام سجاد(ع) به فارسی به نظم آورده است. می‌گویند خوابی نقل کرده که پس از مرگ فرزدق از او درعالم رؤیا پرسیدند: خداوند با تو چه کرد؟ جواب داد: مرا به واسطه همان قصیده که در مدح علی بن الحسین(ع) گفتم، آمرزید. 

جامی خود اضافه می‌کند و می‌گوید: اگر خداوند همه مردم را به خاطر این قصیده بیامرزد، عجیب نیست.
نقل از کانال مهدی قربانی

✅ حماسه‌ی فرزدق

در تاریخ ضبط است که هشام بن عبدالملک به حج آمده بود و کثرت جمعیت مانع شد که حجرالاسود را استلام کند. پس در گوشه‌ای برای او فرشی انداخته و نشسته بود که امام سجاد علیه السلام وارد طواف شد و وقتی به حجرالاسود رسید، مردم کنار رفتند و حضرت مکرّر استلام نمود. هشام فوق العاده ناراحت شد. یکی از اطرافیان پرسید: این مرد کیست که مردم چنین به او احترام دارند؟ هشام تجاهل کرد و گفت نمی‌دانم. فرزدق آنجا بود.

همام بن غالب، معروف به «فرزدق»، شاعر زبردست و توانای عرب، با آنکه به واسطه کار و شغل و هنر مخصوصش پیش از هر کس دیگر می‌بایست حرمت و حشمت هشام را حفظ کند، چنان وجدانش تحریک شد و احساساتش به جوش آمد که فورا گفت: «لکن من او را می‌شناسم.» و به معرفی ساده قناعت نکرد، بر روی بلندی ایستاده، قصیده ای غرا- که از شاهکارهای ادبیات عرب است و فقط در مواقع حساس پر از هیجان که روح شاعر مثل دریا موج بزند، می‌تواند چنان سخنی ابداع شود- فی البداهه سرود. در ضمن اشعارش چنین گفت:

«این شخص کسی است که تمام سنگریزه‌های سرزمین بطحاء او را می‌شناسند، این کعبه او را می‌شناسد، زمین حرم و زمین خارج حرم او را می‌شناسد. این فرزند بهترین بندگان خداست. این است آن پرهیزکار پاک پاکیزه مشهور. اینکه تو می‌گویی او را نمی‌شناسم، زیانی به او نمی‌رساند. اگر تو یک نفر فرضاً نشناسی، عرب و عجم او را می‌شناسد..»

قصیده‌ی فرزدق مفصل است. ما چند بیت از آن قصیده را می‌آوریم: تمام قصیده در مناقب ابن شهر آشوب موجود است:

هذا الذی تعرف البطحاء و طاته
و البیت یعرفه و الحل و الحرم

ما قال لاقط الا فی تشهده
لولا التشهد کانت لانه نعم

یغضی حیاء و یغضی من مهابته
فما یکلم الا حین یبتسم

من معشر حبهم دین و بغضهم
کفر و قربهم منجی و مقتصم

مقدم بعد ذکر الله ذکرهم
فی کل فرض و مختوم به الکلم

«این مردی است که حجاز، خانه خدا، حل، حرم او را می‌شناسند. نه، در کلامش نیست ـ حاجت سائل را همیشه برآورده می‌کند جز در تشهد ـ که لا اله الا الله می‌گوید. و اگر تشهد در نماز نبود، نه او، همیشه آری بود: هنگام برخورد با مردمان چشم‌ها را فرو می‌بندد برای آن که حیا دارد، و دیگران چشم فرو می‌بندد به جهت ابهتی که او دارد. و سخن با او نمی‌گویند مگر که آن بزرگوار تبسّم کند. روز قیامت حبّ آنها دین است و بغض آنها کفر است و قرب و نزدیکی به آنان پناه و نجات انسان‌ها است. در نمازها یاد آنها و اسم آنها مقدم بر هر چیزی است بعد از اسم خدای متعال. و نمازها به اسم آنان تمام می‌شود ـ یعنی در نماز بعد از اسم خدا در اقامه، اسم اهل‌بیت است و آخر مطلب که در تشهد آخر گفته می‌شود باز اسم اهل‌بیت است. گفته شده که فرزدق به این اشعار آمرزیده شده است و به گفته جامی اگر اهل عالم به این اشعار آمرزیده شوند جا دارد.

هشام از شنیدن این قصیده و این منطق و بیان، از خشم و غضب آتش گرفت و دستور داد مستمری فرزدق را از بیت المال قطع کردند و خودش را در «عسفان» -بین مکه و مدینه- زندانی کردند...

علی بن الحسین(ع) مبلغی پول برای فرزدق فرستاد. فرزدق از قبول آن امتناع کرد و گفت: «من قصیده را فقط در راه عقیده و ایمان و برای خدا انشاد کردم و میل ندارم در مقابل آن پولی دریافت دارم».

بار دوم علی بن الحسین آن پول را برای فرزدق فرستاد و پیغام داد به او که: «خداوند خودش از نیت و قصد تو آگاه است و تو را مطابق همان نیت و قصد، پاداش نیک خواهد داد. تو اگر این کمک را بپذیری، به اجر و پاداش تو در نزد خدا زیان نمی‌رساند.» و فرزدق را قسم داد که حتما آن کمک را بپذیرد.فرزدق هم پذیرفت.

ملا عبدالرحمن جامی (شاعر معروف)... قصیده معروف فرزدق را در مدح امام سجاد(ع) به فارسی به نظم آورده است. می‌گویند خوابی نقل کرده که پس از مرگ فرزدق از او درعالم رؤیا پرسیدند: خداوند با تو چه کرد؟ جواب داد: مرا به واسطه همان قصیده که در مدح علی بن الحسین(ع) گفتم، آمرزید. 

جامی خود اضافه می‌کند و می‌گوید: اگر خداوند همه مردم را به خاطر این قصیده بیامرزد، عجیب نیست.

@MehdiQorbani60

نکاتی درباره تصحیح دیوان ترکی فضولی

یادداشتی از:

لطفعلی برقی
پژوهشگر حوزه زبان و ادبیات ترکی


موقعی که دست به کار تصحیح دیوان ترکی فضولی شدم گمان می کردم که با دسترسی به نسخه های کهن قرن دهم ( روزگار حیات فضولی) از دیوان وی که از نظر تاریخ کتابت اقدم نسخ هستند، می توان متن صحیح دیوان ترکی وی را ترتیب داد.
بخشی از این نسخ کهن خصوصا نسخ موجود در ترکیه در چاپهای ترکیه مورد استفاده قرار گرفته بود و نسخه بدلهای آنها هم ارائه شده بود. پس می ماند نسخ کهن موجود در ایران و بعضا اروپا. دست به کار تهیه این نسخ کهن شدم به این امید که متن صحیح دیوان ترکی وی را بر اساس نسخ کهن سامان دهم، ولی دیدم در تمام این نسخ قرن دهم ضبطهای قطعا اشتباهی هست که اصلاحشان از روی این نسخ امکانپذیر نیست.
بر عکس مشاهده کردم که برخی از این ضبطهای درست را می توان تنها در نسخ متاخر قرن یازدهم پیدا کرد که قبلا نمونه هایی از آنها را یافته بودم. حال یک مثال دیگر بر آنها می افزایم؛

اولغاج حبیبه واصل بیزدن هم اولما غافل
لاتقطع الرسایل لاتکتم الصرایح

واژه آخر این بیت در چاپهای مشهور دیوان فضولی متکی بر نسخ قرن دهم به همین شکل "الصرایح" آمده است و به نظر من اصلا ضبط درستی نیست. همچنین این واژه در نسخ دیگر دو ضبط "النصایح" و "الصوایح" را نیز داراست که به گمان من این دو ضبط هم اصلا راضی کننده نیست.

حال گفتنی است که هنگام بررسی نسخ قرن یازدهم، در نسخه شماره 2135 کتابخانه ملی ایران از دیوان فضولی که در رجب 1042 هجری کتابت شده است دیدم که ضبط این واژه به شکل "الصفایح" آمده است. الصفایح در عربی جمع الصفیحه است و معانی ای چون ورق و لوحی که بر آن چیزی نوشته شده را داراست و این معنی با "الرسایل" موجود در بیت هم تناسب تام دارد. لذا تردیدی ندارم که ضبط صحیح این بیت چنین است؛

اولغاج حبیبه واصل بیزدن هم اولما غافل
لاتقطع الرسایل لا تکتم الصفایح

معنی مصرع دوم می شود؛
پیغامها را قطع مکن و نامه ها را پنهان مساز.

بع عبارتی ضبط نسخ قرن دهم حتی آنهایی که قبل از 936 هجری و در حیات فضولی کتابت شده اند نادرست و ضبط صحیح تنها در یک نسخه قرن یازدهم محفوظ مانده است. این نکته باز هم نشان می دهد که نباید در تصحیح دیوان فضولی تنها به نسخ کهن قرن دهم اکتفا کرد.

نکته دیگر این است که گمان می کردم حداقل با دسترسی به نسخ قرن یازدهم و دوازدهم در کنار نسخ قرن دهم می توان متن کاملا صحیح دیوان فضولی را به دست داد.
لکن بررسی نشان داد که این امکانپذیر نیست. اولا به تمام نسخ قرن یازدهم و دوازدهم دیوان وی دسترس نیست و اگر بود هم مقابله تمام آنها بسیار طاقت فرسا بود. دوم اینکه برخی تحریفهای موجود در دیوان وی نشان داد که اگر حجم این تحریفات زیاد باشد رسیدن به متن تراویده از قلم فضولی فعلا از محالات است و با دسترس به نسخ قرون یازده و دوازده هم نمی توان به متن درست رسید و باید متوسل به تصحیحات قیاسی و ذوقی و حدسی شد.

پس باید گفت که امید رسیدن به متن درست دیوان فضولی تنها بر اساس ضبط نسخ و بدون تصحیحات قیاسی و ذوقی و حدسی امید بیهوده ای است.

به نقل از
👇👇👇

@turkdiledebiyat


@safinehyetabriz

برخی از ابیات دیوان مانند قصیده زینبیه و حسینیه، سروده ی علی بن ابیطالب، از اعلام قرن 11 است که از فضلای عصر عثمانی است. در نسخ هندی دیوان این ابیات وجود ندارد.

اثیر اخسیکتی و مجیر بیلقانی
یکی از منابع مورد استفادۀ مصحح دیوان مجیر بیلقانی در تصحیح دیوان اشعار این شاعر، دست¬نویس مورخ سال 1262ق بوده که از کتب اهدایی مرحوم نخجوانی به کتاب¬خانۀ ملی تبریز است. این دست¬نویس که با علامت اختصاری ن مشخص شده، تذکرۀ دولتشاه و بخشی از اشعار اثیر اخسیکتی را نیز شامل است. منبع بسیاری از اشعار ثبت شده در دیوان مجیر، همین نسخۀ متأخر بوده و مصحح با اعتماد بر همین دست¬نویس، اشعار بسیاری را به نام مجیر درج کرده است. اما نکتۀ حائز اهمیت این است که برخی از این اشعار در دیوان اثیر نیز به ثبت رسیده و محتمل است کاتب نسخۀ نخجوانی، اشعار این دو شاعر را خلط کرده باشد.
طبق احصاء نگارنده 4 قصیده در دیوان مجیر مشاهده می¬شود که فقط با استناد به نسخۀ نخجوانی به نام این شاعر آمده است و از میان این 4 قصیده 3 قصیده در دیوان چاپی اثیر موجود است و در برخی منابع دست¬نویس اشعار وی نیز مشهود است؛ آن دیگری هم که در دیوان چاپی اثیر نیامده در دست¬نویس ترکیه (برگ 488) آمده است:
1- رسید کان مروت به قعر گوهر جود ز صائن¬الدین دریای مکرمت محمود
(بیلقانی، 1358: 86؛ اخسیکتی، 1337: 431)
این قصیده در دیوان هر دو شاعر با 13 بیت به ثبت رسیده است؛ منبع مصحح در انتساب شعر به اثیر، دست¬نویس دواوین سته است و در دست¬نویس ترکیه با 14 بیت آمده است (برگ 447).
2- در گلشن ایام نسیمی ز وفا نیست در دیدۀ افلاک نشانی ز حیا نیست
(بیلقانی، 1358: 260؛ اخسیکتی، 1337: 65)
فقط 8 بیت قصیدۀ بالا به نام مجیر ثبت شده است؛ حال آن که منابعی چون (م مب مج ص) آن را با 30 بیت به اثیر منسوب کرده¬اند؛ اما در دست¬نویس ترکیه با 41 بیت آمده است (برگ 454).
3- شکست دور سپهرم به پایمال زحیر بریخت خون جوانیم غبن عالم پیر
(بیلقانی، 1358: 271؛ اخسیکتی، 1337: 151)
این شعر نیز در دیوان چاپی مجیر 15 بیت دارد و شکل کامل آن را می¬توان با استناد به (م ص پ مج) با 43 بیت در دیوان اثیر مشاهده کرد. در دست¬نویس ترکیه با 41 بیت آمده است (برگ 454). (خانم طیه به اشتراک این شعر و ضعف نسخه ن در کانال خود توجه داده اند).
4- دست مخالف ببست تیغ جهان پهلوان کار موافق گشاد دست قزل ارسلان
(بیلقانی، 1358: 150)
شعری است که در بخش قصاید مجیر با 11 بیت به ثبت رسیده است و بر خلاف سه شعر پیشین، در دیوان چاپی اثیر جای ندارد؛ اما این شعر نیز با استناد به دست¬نویس ترکیه (برگ 488) از سروده¬های اثیر اخسیکتی است.
*****************
نیز در بخش قطعات، بسیاری از اشعار دیوان مجیر فقط در نسخۀ نخجوانی آمده که از بین این اشعار، نسبت 2 شعر به مجیر قطعاً صحیح نیست:
1- ای یازده امهات و نه آب نازاده خلف¬تر از تو فرزند
(بیلقانی، 1358: 305؛ اخسیکتی، 1337: 430) این شعر در دست¬نویس ترکیه با 24 بیت به نام اثیر آمده است (برگ 447).
2- خسروا بر بساط خدمت توست قدم طبع آسمان سایم
(بیلقانی، 1358: 319؛ اخسیکتی، 1337: 437)
در هر دو تصحیح با 15 بیت آمده است و در دست¬نویس ترکیه با 17 بیت به نام اثیر به ثبت رسیده است (برگ 487).
خلط اشعار دو شاعر امری بدیهی است؛ اثیر و مجیر هم عصر بوده¬اند و رقابت شعری داشته¬اند و به تتبع اشعار یکدیگر نیز پرداخته¬اند. تهمت سرقت ادبی نیز بین ایشان رواج داشته است و چنان که از قرائن پیداست، کاتبی باعث انتساب غلط اشعار مذکور از اثیر به مجیر گشته است. این امر به این دلیل است که اشعار این دو شاعر قرن ششمی را اغلب در یک مجموعه گرد می¬آورده¬اند. دواوین سته و مجموعۀ دوازده دیوان ترکیه منابعی قدیم¬اند که از این جمله-اند. کاشی نیز در خلاصه¬الاشعار بلافاصله پس از ذکر احوالات اثیر به سرگذشت مجیر بیلقانی پرداخته است.

بله قبول است قربان. و ما قدر دان مطالب کانال هستیم.
عرض کردم بیت اخر در خزائن، نقی ضبط شده و تمام ابیات را در دیوان مطبوعش دیده و یادداشت کرده ام.

شهنشاه نامه صبا، از دیوان های مشهور دوره قاجار که در ارتباط با ویژگی های تاریخی دوره قاجار توسط فتحعلی‌خان کاشانی متخلص به صبا بر وزن شاهنامه فردوسی با 40 هزار بیت در سه سال به نظم در آمده که بیشتر در ارتباط با فتحعلی شاه قاجار است.
یک نمونه از این اثر در موزه باستان‌شناسی زنجان نگهداری می شود که در سال ۱۲۴۶ ه ق در روستای نشل دردارالمرز طبرستان کتابت شده است. این نسخه به طول ۳۵ سلنتیمتر و عرض ۲۳ سانتیمتر با جلد لاکی منقوش به تاریخ ۱۲۴۶٫ ه ق ، به خط نستعلیق، در ۳۶۴ برگ کتابت شده است که تعداد ابیات آن 12306 می‌باشد.
@zanjanstudy

با سلام و سپاس از این هدیه باشکوه💐
در دو طرف این مرقع زیبا، ابیاتی به خط ثلث جلی، حاوی فرازهایی از القصیدة الوتریة بغدادی آمده است که در مدح حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی صلوات الله علیه و آله سروده شده و آن قصیده بسیار مشهور است و دارای تخمیسات فراوانی است.
وسط مرقع نیز ابیات مشهور نادعلی (ع)، به خط زیبای نستعلیق آمده است. در وبگاه ویکی شیعه درباره نادعلی (ع) چنین آمده است:
"گفته شده این دعا در روز جنگ احد از عالم غیب به گوش پیامبر (ص) رسیده است. علامه مجلسی در بحارالأنوار و میرزا محمدتقی سپهر در ناسخ التواریخ، به روایت میبدی یزدی اشاره کرده‌اند. در بحارالأنوار اشاره‌ای به منبع این دعا نشده است. تقی‌الدین ابراهیم کفعمی، عالم شیعه قرن نهم هجری، در کتاب مصباح آورده است، فراز مذکور را به خط شهید اول دیده و افزوده که برای پیدا شدن گمشده و بَردهٔ فراری خوانده و تکرار می‌شده است. محدث نوری نیز در کتاب مستدرک الوسائل همین مطلب را از مصباح نقل کرده است".
در بخش فُرودینِ این قطعه هنری نیز، ابیاتی به خط نستعلیق خفی، از عبدالرحمن‌ جامی، به نقل از فاتحة الشباب او - که یکی از چهار دیوان سترگ اوست - آمده است.
بسیار سپاسگزاریم بابت به اشتراک گذاری این قطعات هنری دل انگیز و چشم نواز💐

سلام و ارادت🌷
بله گویا این‌ها دو بیت از شعر نسیم شمال است. اما ظاهرا شعر تغییر کرده و خلاصه شده و اصل این ابیات اینطور بوده:
دزدی که نسیم را بدزدد دزد است
در کعبه گلیم را بدزدد دزد است ... و همینطور الی آخر

50 حرفی بودن یک بیت، صرفاً یک تعریف عرفی است، به این معنی نیست که اگر در نسخه ای سطور کم-حجمتری مشاهده شد، سطور از بیت بودن بیفتند، بلکه آنجا هم هر سطر یک بیت است. اما اینکه گزارش تعداد سطرهای این نسخه با واقع منطبق نیست و کمتر از آن است، یا می تواند ناشی از خطای گزارشگر در تخمین ابیات باشد، یا آنکه در زمان گزارش، این نسخه در مجموعه ای بوده و گزارش کننده سهواً ابیات کل مجموعه را گزارش کرده است. به شرط آنکه نسخۀ مورد نظر شما کامل باشد، وگرنه این احتمال هم است که برگه هایی از نسخه، به تعداد همان ابیاتی که گزارش از واقع فزونی دارد، مفقود شده باشد.